Upiorne mamucie szafy czy spełniony sen Le Corbusiera? Osiedle Za Żelazną Bramą w latach powstawania było szczytem nowoczesności i perspektywą wymarzonego przez tysiące osób własnego, choć ciasnego, mieszkania. Jak żyje się tu dzisiaj?
Choć blisko pół wieku od zakończenia budowy rozległe blokowisko zdążyło na stałe wrosnąć w pejzaż Warszawy, wciąż budzi emocje. Jedni zawzięcie krytykują je jako przykład złego planowania, które zniszczyło centrum Warszawy, podczas gdy inni deklarują się jako wielbiciele tego specyficznego blokowiska i za nic nie zamieniliby mieszkania tutaj na nic innego.
W kolejnej odsłonie naszego cyklu zaglądamy do Osiedla Za Żelazną Bramą - gigantycznego kompleksu w samym sercu stolicy. Jaką historię kryją te ogromne bloki? Co mówią o nich ludzie, którzy budzą się i zasypiają w jednej z największych realizacji mieszkaniowych powojennej Warszawy?
Osiedle za Żelazną Bramą - historia powstania
Powojenne zgliszcza w ścisłym centrum Warszawy były jedynie mglistym wspomnieniem po zrównanym z ziemią Śródmieściu. Tu, gdzie dziś stoi dziewiętnaście długich na 96 metrów kolosów, w ciasnej i zwartej zabudowie tłoczyła się zamieszkująca stolicę ludność żydowska. Na długo przed wybuchem światowego konfliktu okolica nie cieszyła się najlepszą sławą.
W "Ludziach bezdomnych" jest piękny opis tego, jak doktor Judym przemierza ulicę Krochmalną. Czytamy o całej tej ciasnocie, biedzie i wyziewach, które wydobywały się z każdego kąta
– opowiada o dawnym wyglądzie tej części Warszawy Grzegorz Piątek w książce Agnieszki Kowalskiej „Warszawa. Architekci, projektanci, aktywiści o swoim mieście”. O złej sławie biegnącej tędy Krochmalnej pisał także Isaac Bahevis Singer, określając ją mianem siódmego kręgu piekła.
Tak wyglądała Żelazna Brama, której osiedle zawdzięcza swoją nazwę. fot. Happa, CC BY 3.0, via Wikimedia Commons
Plac Żelaznej Bramy i wejście do Ogrodu Saskiego. fot. Nieznany/unknown, Public domain, via Wikimedia Commons
Na początku lat 60. władze PRL postanowiły tchnąć drugie życie w pustą przestrzeń. Gdy na świecie coraz głośniej słychać było głosy krytykujące idee modernizmu, w Polsce nurt dopiero zyskiwał na popularności. Najpełniejszą jego realizacją miało się stać właśnie Osiedle Za Żelazną Bramą - swoją nazwą upamiętniające nieistniejącą już, bogato zdobioną bramę prowadzącą do Ogrodu Saskiego. Na zorganizowany w 1963 roku konkurs na projekt nowego osiedla nadesłano aż 75 prac.
Autorzy zwycięskiej propozycji - Andrzej Skopiński, Jerzy Czyż, Jan Furman i Jerzy Józefowicz - zafascynowani pomysłami Le Corbusiera i jego Jednostką Mieszkaniową w Marsylii, chcieli przenieść pomysły ojca modernizmu na rodzimy grunt. Osiedle miało mieć rozdzielone strefy mieszkalne i przemysłowe, starannie zaplanowaną granicę między ruchem kołowym, szereg udogodnień odpowiadających na potrzeby mieszkańców oraz mnóstwo zieleni - także na dachach budynków, gdzie powstać miały ogrody. Czwórka architektów chciała dać 25 tysiącom warszawiaków rzadko spotykane w tamtych czasach luksusy.
Miały być ogrody i kawiarnie na dachach...
Z. Matuszewski - Województwo warszawskie w trzydziestolecie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Wydawnictwo "Sport i Turystyka", Warszawa 1974, photo nr 282, Public domain, via Wikimedia Commons
Budowa rozpoczęła się w 1965 roku. Wbrew tytułowi naszego cyklu i powszechnemu przekonaniu, Osiedle Za Żelazną Bramą nie powstało z wielkiej płyty. Przy konstrukcji wykorzystano technikę monolitycznych betonów, które piętro po piętrze były wylewane na miejscu.
Szybko okazało się, że z pierwotnej wizji architektów nie zostanie wiele. Słynna legenda miejska opowiada o Władysławie Gomułce, który - osobiście nadzorując budowę - żądał od projektantów rezygnacji z tak podstawowego wyposażenia mieszkań, jak łazienka czy kuchnia, sugerując stworzenie ich we wspólnych częściach. Jak było naprawdę, trudno dzisiaj dociec, ale władze rzeczywiście czuwały nad realizacją, wywierając nacisk na architektów i budowniczych. Zależało im przede wszystkim na tym, by osiedle powstało jak najszybciej - a więc bez zbędnych udziwnień. Niezrealizowane więc zostały pomysły ogrodów i kawiarni na dachach bloków, balkonów lub przeszklonych loggii w mieszkaniach, sklepów na parterze czy przylegającej infrastruktury usługowo-edukacyjnej. Równanie w dół nie było jednak regułą - wicepremier Julian Tokarski miał na przykład zastrzeżenia co do zbyt małej liczby budynków (w pierwotnym projekcie miało ich powstać 12) i nakazał zagęścić zabudowę.
Po siedmiu latach Osiedle Za Żelazną Bramą było gotowe. W samym centrum Warszawy wyrosło 19 olbrzymich bloków - w każdym po 15 pięter i 300 lub 420 mieszkań - 5 niższych budynków usługowych i kilka plomb. Pomiędzy zabudowaniami znalazła się ocalała z wojennej zawieruchy architektura: Hale Mirowskie, dawne koszary, kościół świętego Karola przy ulicy Chłodnej, synagoga, plac Lubomirskich oraz kamienice przy placu Grzybowskim.
Wszędzie blisko
fot. FOTO:FORTEPAN / Nagy Gyula, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Austriaczka Heidrun Holzfeind przyjechała do Polski na kilka tygodni, zamieszkując razem z partnerem realizującym projekt artystyczny i wynajmującym mieszkanie właśnie na Osiedlu za Żelazną Bramą. Efektem był jej własny projekt, z którym dwukrotnie wracała do Polski – film „Za Żelazną Bramą” prezentowany na wystawie w CSW w 2010 roku. Zafascynowała ją sąsiedzka wspólnota: mieszkańcy przesiadujący na ławeczkach pod blokami, małe rytuały wypracowane przez starsze pokolenia i podejmowane przez młodych próby oswojenia PRL-owskich mieszkań.
Jak patrzę na takie Miasteczko Wilanów, to widzę, że za parę lat to będzie to samo, co u nas – wszędzie bloki
- emocjonalnie opowiada o Osiedlu Za Żelazną Bramą jeden z bohaterów filmu Holzfeind.
Większość wypowiadających się w jej dokumencie mieszkańców wydaje się jednak zadowolona z życia w tym miejscu, podkreślając plusy zaprojektowanej „dla ludzi” i dość starannie zrealizowanej architektury, a także możliwość szybkiego dotarcia w różne rejony miasta.
Wszędzie stąd blisko - szybki dojazd, nawet po największej imprezie można wrócić bez problemu. No i uwielbiam bazarek pod Halą Mirowską!
– śmieje się Kamila, która mieszka w Za Żelazną Bramą od zawsze, czyli od 29 lat i nie wyobraża sobie przeprowadzki w inne miejsce. Mieszka na siódmym piętrze, z okien ma widok na przedszkole i park. Panorama stolicy to dodatkowy luksus osiedla Za Żelazną Bramą - można stąd dostrzec Wołomin, bliską Wolę, a z bliższych miejskich krajobrazów: ścisłe centrum Warszawy.
Dobrze szukać mieszkań na wyższych kondygnacjach. Generalnie mieszkanie w tych blokach może być najtańszą okazją na tak świetne widoki warszawskiego Śródmieścia lub majestatycznych wieżowców na Mirowie. Pamiętam, jak byłem pierwszy raz w tym mieszkaniu, gdzie teraz mieszkam. Jeszcze kiedy pokazywała mi je pośredniczka, widok na te wieżowce był jednym z czynników, który zadecydował o wybraniu właśnie tego miejsca
- opowiada Tomek, który od roku wynajmuje kawalerkę Za Żelazną Bramą.
Wraz z rozbudową centrum, osiedle znacznie zyskało na atrakcyjności. Mnóstwo tu teraz klimatycznych knajpek, sklepów i punktów usługowych, które mieszkańcy mają pod samym nosem.
Owszem, ceny w sklepach na dole są wysokie, ale jest to wybawienie, kiedy za oknem ulewa, a ty orientujesz się, że nie masz ryżu do ugotowania obiadu
- podkreśla Tomek.
Modny stał się pobliski plac Grzybowski i zrewitalizowana ulica Próżna. Na sąsiedztwo fajnych miejscówek młodzi wynajmujący mieszkania na osiedlu nie mogą więc narzekać.
Czy w Osiedlu Za Żelazną Bramą wyczuwa się klimat sąsiedzkiej wspólnoty?
fot. Panek, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
W filmie Heidrun Holzfeind, realizowanym na początku lat 2000, ochroniarz pracujący w jednym z bloków opowiada o pierogach i zupie, którymi częstują go mieszkanki. We wspomnieniach z lat 70. przewijają się z kolei motywy nieustających sąsiedzkich domówek, które zabawnie pokazał Jerzy Gruza w filmie "Dzięcioł". W jednym z mieszkań Za Żelazną Brama trwa prywatka, której goście stale się wymieniają, aż w końcu nikt nie potrafi już określić gospodarza tej imprezy.
Z drugiej strony mieszkający tutaj w latach 70. albo stąd się wynieśli, albo zmarli. Osiedle dzisiaj zamieszkane jest głównie przez społeczność wietnamską, studentów z wymian zagranicznych i młodych ludzi, jak Kamila, która starszych mieszkańców kojarzy jedynie z wymienianych naprędce powitań.
Tylko w moim bloku jest 420 mieszkań i niespecjalnie widzę, żeby ich mieszkańcy dążyli do integracji. Są po prostu zajęci czymś innym
- podsumowuje. Jacek, który w bloku Za Żelazną Bramą wynajmuje mieszkanie od trzech lat dodaje:
Nastrój jest trochę jak w hotelu. W końcu żyje tu tyle ludzi, bardzo dużo najmujących - oni dość często mieszkają tutaj przez rok, dwa lata, więc jest spora rotacja sąsiadów. Głównie żyją tutaj dwie grupy mieszkańców. Osoby starsze albo bardzo młode - zazwyczaj bez rodzin. Większość mieszkań jest małych, więc rodzin z dziećmi tutaj niewiele - głównie żyje się w parze lub w pojedynkę.
Nowi mieszkańcy i pracownicy pobliskich biurowców w ogóle nie zastanawiają się nad tym, czy w samym centrum Warszawy sprawdziły się corbusierowska idee. Dla nich Osiedle Za Żelazną Bramą nieodłącznie wrosło już w tkankę stolicy i - po prostu - jest.
fot. tytułowa: Radek Kołakowski, CC0, via Wikimedia Commons
90.00m2
3 pok.
