Orkisz - zboże życia
- Szczegóły
- Kategoria: Wiadomości rolnicze
W ostatnich latach w Polsce wzrasta zainteresowanie rolników uprawą orkiszu, gatunku znanego już w okresie neolitu i epoce brązu (8000-3000 p.n.e.). Renesans uprawy tego zboża nastąpił u nas w ostatnim dwudziestoleciu. W 2012 r. zarejestrowano pierwszą odmianę ozimą orkiszu - Rokosz, a w 2015 r. odmianę jarą Witras. Ziarno tego zboża wykorzystywane jest do wytwarzania szerokiej gamy produktów, jest bogatym źródłem białka, witamin i mikroelementów oraz ma lecznicze zastosowanie.
Orkisz jest starą odmianą pszenicy, uprawianą przed 5000 laty w południowej części Azji. W Europie popularny od stuleci, został wyparty w XIX w. przez coraz intensywniej uprawianą pszenicę zwyczajną. W XX w. jego uprawa praktycznie zanikła, a niektóre z obecnie uprawianych w Polsce odmian musiały być odtwarzane z nasion z banku genów. Ale dzięki temu orkisz nie został zmodyfikowany i zachował swoje pierwotne cechy. Zainteresowanie tym zbożem w ostatnich latach wiąże się głównie z rozwojem rolnictwa ekologicznego oraz docenianiem jego walorów żywieniowych i prozdrowotnych. Zainteresowanie orkiszem wzrasta szczególnie wśród konsumentów, którzy preferują zdrowe żywienie i żywność wysokiej jakości.
Uprawa orkiszu w Polsce i Europie
Według stanu na rok 2010 powierzchnia uprawy tego zboża w Europie wynosiła około 18 tys. hektarów, natomiast w 2014 r. było to już około 60 tys. ha. W Polsce w 2012 r. uprawiano około 200-300 ha orkiszu, głównie w gospodarstwach ekologicznych. W Europie uprawiają go: Niemcy, wschodnia Austria, Belgia, Włochy, Francja, północna Hiszpania, Czechy, Węgry i Słowacja.
W Polsce ponownie wprowadził uprawę orkiszu inż. Mieczysław Babalski. Pierwsza próba z ziarnem szwajcarskim w 1988 r. była nieudana. Próba z ziarnem niemieckim w 1990 r. dała plon, a najlepiej sprawdził się Schwabenkorn.
Decyzją ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w 2006 r. udzielono dotacji na „Koordynację doradztwa w zakresie rolnictwa ekologicznego”, program był realizowany przez Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. Dzięki niemu na obszarze całej Polski prowadzono działania na rzecz rozwoju i promocji rolnictwa ekologicznego, m.in. popularyzowano uprawę orkiszu (25 marca 2008 r. „czerkieska mąka orkiszowa” została wpisana na Listę Produktów Tradycyjnych w kategorii „Warzywa i owoce”).
Wymagania uprawowe i odmiany orkiszu
Orkisz to zboże o bardzo małych wymaganiach zarówno glebowych jak i klimatycznych. Jest to zboże odporne na niesprzyjające warunki pogodowe, może być uprawiany na bardzo ubogich glebach. Nie wymaga stosowania nawozów sztucznych. Co ciekawe, przy stosowaniu nawożenia NPK (wieloskładnikowe nawozy mineralne), zboże to wyrasta wysokie i daje niski plon. W gospodarstwach ekologicznych do nawożenia używa się kompostu. Ziarno orkiszu otacza mocna łuska, która skutecznie zabezpiecza przed skażeniem, zanieczyszczeniami atmosferycznymi oraz promieniowaniem radioaktywnym. Plonowanie z hektara ocenia się o 10-20% niższe od pszenicy zwyczajnej. Uprawa jest więc opłacalna.
Odmiany orkiszu różnią się wysokością, zabarwieniem słomy, kłosa i ziarna oraz wskaźnikami wartości gospodarczej, w tym zimotrwałością. Wśród orkiszu występują formy ozime i jare, ościste i bezostne. W uprawie przeważają jednak formy ozime. Kłos jest zazwyczaj luźny, ościsty luz bezostny, zawsze w łamliwej osadce kłosowej i niewymłacalnym ziarnie. Co sprawia kłopoty producentom tego zboża, szczególnie w czasie siewu ziarna, zbioru, przerobu ziarna i jego przechowywania. Ziarniaki mają białą lub czerwoną barwę, są szkliste, o bardzo zróżnicowanej masie 1000 ziarn (24-60 kg). Udział plew wynosi prawie 30% masy kłoska – plon ziarna odplewionego kształtuje się na poziomie 70% ziarna uzyskanego przy omłocie.
Jak już wyżej wspomniano ziarno orkiszu wykorzystywane jest do wytwarzania szerokiej gamy produktów.
Dojrzałe ziarno:
- Po odplewieniu stanowi produkt handlowy.
- Odplewione i polerowane sprzedawane jest jako tzw. „ryż orkiszowy”.
- Mąka razowa i biała, płatki, otręby, kasze, makarony.
- Pieczywo (chleb, bułki, pieczywo chrupkie), ciastka, wafle.
- Surowiec dla przemysłu fermentacyjnego (piwo, spirytus).
Zielone ziarno, jeżeli zostało zebrane w fazie dojrzałości woskowej, wysuszone bezpośrednio po zbiorze, o wysokiej zawartości białka i soli mineralnych, może być wykorzystane do:
- Produkcji zup, sosów, puddingów.
- Jako dodatki do jogurtów.
Siew, omłot, przerób i magazynowanie
Zaleca się, aby w Polsce orkisz siać od 5 października, czyli później niż pszenicę zwyczajną. Istotne są informacje o tolerancji na opóźnienie siewu odmiany wysiewanej. Bezpośrednio do siewu nie nadaje się materiał ze zbiornika kombajnu (czyli części kłosów). Siew można wykonać siewnikiem zbożowym z wałkami do wysiewu nasion gruboziarnistych, wyposażonym w gładkie lejki.
Ze względu na łamliwość osadki kłosowej zbioru nie można opóźniać. Obroty motowidła powinny być zmniejszone. Ważne jest ustawienie mocarni - otwarte sita, zredukowany nadmuch.
Jeśli chodzi o przerób, to w Polsce najbardziej przydatny do odplewiania okazał się bukownik do koniczyny, z umieszczoną na sitach stalową siatką o oczkach o średnicy 4-5 mm. Wydajność urządzeń do odplewiania zależy od dorodności ziarna i siły z jaką przylegają do niego plewy i plewki. Z orkiszu uprawianego na glebach dobrych klasy IV lub III można uzyskać 650-700 kg ziarna z tony kłosków, przy uprawie na glebach słabszych otrzymuje się 400-600 kg ziarna z tony kłosków.
Podczas magazynowania kłosków orkiszu występuje znaczne zagrożenie ze strony szkodników, m.in. wołka zbożowego. Przed złożeniem kłosków należy, więc bardzo dokładnie sprzątnąć magazyn. Ziarno nieodplewione przed złożeniem w magazynie wymaga oczyszczenia z chwastów i dosuszenia poniżej 15% wilgotności.
Orkisz niewątpliwie zawdzięcza swoje odrodzenie produkcji ekologicznej. Należy do zbóż najmniej wymagających, jeśli chodzi o uprawę. Jest odporny na warunki pogodowe, może być uprawiany na ubogich glebach. Nie wymaga stosowania sztucznych nawozów. Co ciekawe, zaobserwowano, że przy intensywnym nawożeniu pszenica ta wyrasta wysoka i daje mały plon. Jest więc zbożem ekstensywnym. W gospodarstwach ekologicznych wydajność się zwiększa dzięki stosowaniu kompostu.
Wartość odżywcza i zdrowotna orkiszu
Wartość odżywcza pszenicy orkisz jest wyższa niż pszenicy zwyczajnej. Ziarno orkiszu, w porównaniu do tej pszenicy, zawiera więcej białka, tłuszczu, nienasyconych kwasów tłuszczowych, błonnika oraz mniej kalorii. Białko ma wyższą wartość biologiczną, jest łatwiej strawne. Wykazano podwyższoną o 20-60% zawartość prawie wszystkich aminokwasów w ziarnie orkiszu.
W tłuszczu orkiszu przeważają nienasycone kwasy tłuszczowe, w tym wielonienasycony kwas linolowy oraz jednonienasycone – kwas oleinowy. Ponadto pszenicę orkisz cechuje wyższa niż pszenicę zwykłą zawartość składników mineralnych – magnezu, wapnia, potasu, fosforu, żelaza, cynku, miedzi, manganu.
Orkisz jest bogatszy niż pszenica zwykła w witaminy z grupy B, przede wszystkim, w witaminę PP, B2 i B1. Zawiera więcej witaminy A, D i E. Jest także bogatszy w lepiej przyswajalny gluten.
Orkisz posiada specyficzne walory zdrowotne. Może obniżać poziom cholesterolu we krwi; przyczyniać się do zmniejszenia poziomu glukozy we krwi oraz zmniejszać zapotrzebowanie na insulinę. Nadaje szybko uczucie sytości, poprawia trawienie i ma działanie lekko przeczyszczające. Dojrzały orkisz zawiera znaczne ilości kwasu krzemowego, wpływającego na prawidłowy stan skóry, włosów i paznokci. Pszenica orkisz może wspomagać funkcjonowanie układu nerwowego, poprawiać pamięć i koncentrację.
Orkisz ma właściwości krwiotwórcze, budujące mięśnie i rozweselające, jest naturalnym środkiem znakomicie poprawiającym nastrój i oddziałującym na psychikę. Jest pomocny podczas zmęczenia, zapobiega zmniejszeniu wydolności organizmu. Stosowany może być przy alergiach, zaburzeniach przemiany wapnia, dusznicy bolesnej ze strony serca i układu krążenia, przy wzmożonej podatności na infekcje.
Naukowcy odkryli, że najwartościowsze składniki znajdują się, nie tak jak w znanych nam dotychczas gatunkach zbóż, w łusce, ale w ziarnie wewnętrznym. Wykryli w nim obecność rodanidu, substancji biologicznie czynnej, która jest naturalnym antybiotykiem występującym w ślinie, krwi i mleku kobiecym. Chroni ona karmione dzieci przed infekcjami, wzmacnia układ odpornościowy, wspomaga procesy krwiotwórcze, przyrost ciała, zapobiega nieprawidłowemu przebiegowi ciąży.
Kasza orkiszowa zawiera bardzo dużo błonnika i białka. Zapobiega kamicy żółciowej. W krajach zachodnich wykorzystuje się również łuski orkiszu. Są one źródłem błonnika. Kąpiel w wywarze z plewek jest środkiem pomocniczym w wielu dolegliwościach skórnych.
Bardzo ważne, by produkty orkiszowe stosowane w celach leczniczych nie zawierały w swoim składzie domieszek innych zbóż, ziaren. Istotny również jest sposób przygotowywania orkiszu. Powinniśmy zachować podstawowe zasady zdrowego gotowania. Należy unikać naczyń aluminiowych, z tworzyw sztucznych, uszkodzoną emalią czy teflonem. Nie powinno używać się kuchenek mikrofalowych. Zaleca się, by potraw gotowanych nie odcedzać, ponieważ w ten sposób pozbywamy się cennych składników.
Dobre rady:
- dieta orkiszowa pomaga obniżyć poziom cholesterolu we krwi,
- jedząc ziarna orkiszu, diabetycy mogą zażywać znacznie mniej insuliny (po koniecznej konsultacji z lekarzem),
- kleiki orkiszowe sprawdzają się najlepiej u osób z wysokim poziomem cholesterolu we krwi oraz u diabetyków,
- ziarna orkiszu przyśpieszają przemianę materii, podczas gdy mąka orkiszowa raczej ją spowalnia,
- zupa (kleik) z orkiszu jest właściwym posiłkiem dla chorych na biegunkę i po operacji,
- ziarna orkiszu zapobiegają powstawaniu kamieni żółciowych,
- orkisz szybko powoduje długotrwałą sytość,
- kawa z orkiszu poprawia trawienie i działa lekko przeczyszczająco, oraz przeciwalergicznie,
- orkisz może stać się wspaniałym wypełnieniem poduszek, materaców itp., poprawiając krążenie i pomagając przy wzmożonym napięciu mięśni, bólach reumatycznych lub też przy problemach ze snem.
Orkisz, podobnie jak pozostałe stare zboża, to same korzyści. W każdym sklepie ze zdrową żywnością dostaniemy orkiszowe wyroby. A wybór tych produktów jest bardzo szeroki. Możemy kupić ziarno, kaszę, mąkę, pieczywo, makaron, płatki, otręby, syrop, a nawet kawę z orkiszu. To produkty naturalne, zdrowe i polskie, dlatego warto je promować.
Oprac. Aleksandra Szymańska
Źródła:
- T. Banaszkiewicz, Pszenica orkisz w żywieniu człowieka, [w:] „Przegląd Zbożowo Młynarski” 2011 nr 9
- B. Gąsiorowska, Orkisz – życiodajne zboże, [w:] „Poradnik Gospodarski” 2015 nr 9
- R. Jurga, Pszenica orkisz – wartość żywieniowa i wypiekowa oraz możliwości wykorzystania przetworów, [w:] „Przegląd Zbożowo Młynarski”, 2012 nr 11
- B. Marchand, Orkisz, czyli o zagadce godnej Sherlocka Holmesa, [w:] „Przegląd Zbożowo Młynarski” 2014 nr 3
- A. Wieczorek, Orkisz (Triticum pelta), [w:] „Śląskie Aktualności Rolnicze” 2015 nr 11
