Zwierzęta czyste i nieczyste w Starym Testamencie Część I: Omówienie prawa czystości zwierząt Marcin Majewski w: Zeszyty Naukowe Stowarzyszenia Biblistów Polskich 11 (2014) 375-398. Prawo pokarmowe w Biblii sprowadza się wła ciwie do regulacji nt. zwierząt (mięsa, tłuszczu i krwi)1. Ani ro liny, ani napoje, ani wyroby przetworzone nie podlegają w biblijnym prawodawstwie stałym tabuizacjom, wykluczeniom. Dlatego prawo to jest uto samiane z podziałem na zwierzęta czyste (a więc jadalne) i nieczyste (a więc niejadalne). W tym artykule skupię się na omówieniu prawa pokarmowego, prawa czysto ci zwierząt. W kolejnej publikacji – czę ci drugiej całego opracowania – przedstawię propozycję kryterium podziału zwierząt na czyste i nieczyste w Torze: dlaczego biblijny prawodawca tak, a nie inaczej ustalił jadłospis Izraela. 1. Prawo pokarmowe w opowiadaniach o Stworzeniu i Potopie Biblia zaczyna narrację od stanu idealnego, mitu początkowego2, według którego człowiek jest ro lino erny, bezgrzeszny i nie miertelny3. Co do prawa pokarmowego, sytuacja jasno wyło ona jest w słowachŚ I rzekł BógŚ Oto wam daję wszelką ro linę przynoszącą ziarno po całej ziemi i wszelkie drzewo, którego owoc ma w sobie nasienieŚ dla was będą one pokarmem (Rdz 1,30)4. Dopiero Upadek zmienia wszystko, człowiek staje się miertelny, grzeszny i mięso erny. Po potopie Pan Bóg oficjalnie zezwoli na spo ywanie mięsaŚ Wszystko, co się porusza i żyje, jest przeznaczone dla was na pokarm, tak jak ro liny zielone, daję wam wszystko. Nie wolno wam tylko je ć mięsa z krwią życia (Rdz 9,3n)5. Artykuł został przygotowany w ramach projektu badawczegoŚ „Nowe rozwiązanie kwestii przesłania materiału kapłańskiego (P) w Pięcioksięgu”, realizowanego na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie. Projekt został sfinansowany ze rodków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer UMO-2013/09/D/HS1/00447. 2 Oczywi cie słowa „mit” u ywam w znaczeniu, jakie nadaje mu literaturoznawstwo i antropologia kulturowa, a nie XIX-wieczny pozytywizm (jako co zmy lonego i nieprawdziwego). 3 Szerzej w M. Majewski, Impurity of death in the Torah. Death as a grand taboo, Scripta Classica 12 (2014) (w druku). 4 Je li nie zaznaczono inaczej, cytaty biblijne pochodzą zŚ Biblia Tysiąclecia czyli Pismo więte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Opracował Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, PoznańŚ Pallottinum 2007, wyd. 5. 5 Jacob Milgrom w swej obszernej analizie praw pokarmowych z Kpł 11 (Leviticus 1–16. A New Translation with Introduction and Commentary [The Anchor Bible 3], New York: Doubleday 1991, s. 704–742) wychodzi wła nie od analizy Rdz 9,3-4. W kolejnej publikacji o prawie pokarmowym wyka ę, e dla jego zrozumienia trzeba się cofnąć jeszcze wcze niej – do idei i struktur zawartych w Rdz 1. 1 Ustępstwo zezwalające na zabijanie i spo ywanie zwierząt zostało jednak obwarowane jednym obostrzeniem: zakazem spo ywania mięsa z krwią ycia (hebr. )6. To w opowiadaniu o potopie pojawiają się pierwsze w lekturze kanonicznej wzmianki o podziale zwierząt na czyste i nieczyste: Z wszelkich zwierząt czystych weź z sobą siedem samców i siedem samic, ze zwierząt za nieczystych po jednej parzeŚ samca i samicęś również i z ptactwa - po siedem samców i po siedem samic, aby w ten sposób zachować ich potomstwo dla całej ziemi (Rdz 7,2-3ś ródło J, ewent. nie-P7). Ze zwierząt czystych i nieczystych, z ptactwa i ze wszystkiego, co pełza po ziemi, po dwie sztuki, samiec i samica, weszły do Noego, do arki, tak jak mu Bóg rozkazał (Rdz 7,8-9; ródło P8). Mo na zapytaćŚ Dlaczego rozró nia się tu zwierzęta czyste i nieczyste, skoro nie powinny być one jeszcze spo ywane (teoretycznie dalej obowiązywał jadłospis rajski). Słowa o czystych i nieczystych mogą stanowić meryzm – okre lenie cało ci zbioru za pomocą wskazania najwa niejszych bąd skrajnych jego elementów – częsty w Biblii zabieg retoryczny9. Pod pojęciem „czyste i nieczyste” ujęto wszystkie zwierzęta, które weszły do arki. Krew jest, jak widomo, siedliskiem ycia dla ludzi Biblii i tylko Bóg jako jego Źawca ma do niej prawo, w związku z czym wielokrotnie – nawet w Nowym Testamencie (por. Dz 15,29; 21,25) – powraca kategoryczny zakaz jej spo ywania (np. Kpł 3,17ś 7,26-27; 17,11-12). 7 Nt. przynale no ci tych wersetów do ródła nie-P, w klasycznej hipotezie dokumentów zwanego jahwistycznym (J), zob. np. O. Procksch, Die Genesis, Leipzig: Deichertsche Verlagsbuchhandlung 1913, s. 6265; G. von Rad, Genesis. A Commentary, Philadelphia: Westminster Press 1961, s. 114-116; W. Brueggemann, Genesis. A Bible Commentary for Teaching and Preaching, Atlanta: John Knox Press 1982, s. 73-88; C. Westermann, Genesis 1-11. A Commentary, Minneapolis: Augsburg Publishing House 1984, s. 427-429; H. Gunkel, Genesis (wyd. 9), żöttingenŚ Vanderhoeck & Ruprecht 1977, s. 62-64 (te Macon, żAŚ Mercer University Press, 1997, s. 60-79)ś J. Lemański, Księga Rodzaju. Rozdziały 1‐11. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz (Nowy Komentarz Biblijny, t. I/1), CzęstochowaŚ źdycja w. Pawła 2013, s. 382-384. 8 Nt. przynale no ci tych wersetów do ródła kapłańskiego (P) zob. np. G. von Rad, Genesis, s. 114116; W. Brueggemann, Genesis, s. 73-88; H. Gunkel, Genesis, s. 141-150 (te Macon, GA: Mercer University Press 1997, s. 138-152)ś J. Lemański, Księga Rodzaju, s. 386n. Otto źissfeld w swym „Wprowadzeniu do Starego Testamentu” (Einleitung in das Alte Testament, TübingenŚ J.C.B. Mohr 1964, s. 245n) przedstawia odmienny poglądŚ Według analizy ródeł Pięcioksięgu w ródle kapłańskim Noe bierze do Arki tylko po dwie sztuki ka dego czystego zwierzęcia, a w ródle jahwistycznym po siedem sztuk. Je li tak, to w narracji P ofiary z czystych zwierząt byłyby wówczas niemo liwe. Stąd źissfeldt twierdzi, e tekst o dwóch parach nale y do J – mimo tego, e zachodzi pomiędzy dwoma tekstami kapłańskimi. Jednak mo na sobie wyobrazić, e dla P nie było tu problemu, gdy Noe mógł zło yć w ofierze ola roczniaki narodzone podczas podró y (dla P bowiem powód trwała rokŚ Rdz 7,11ś 8,14). Biorąc pod uwagę czas rozpoczęcia potopu, wiele zwierząt mogło ju być w cią y wsiadając do arki. Poza tym trzeba zauwa yć, e Rdz 7,2n, choć dzieli zwierzęta na czyste i nieczyste – to nie robi tego z ptakami, za autor kapłański bardzo wyra nie dzieli równie ptaki według kategorii czysto ci (Kpł 11,13-19). 9 Np. niebo i ziemia (Rdz 1,1; Mt 28,18), dobro i zło (Rdz 2,9; 3,22); od syna faraona do syna niewolnicy (Wj 11,5), synowie i córki czy starcy i dzieci (Jl 3,1n), Alfa i Omega (Ap 1,8) itd. Tak my lą i wypowiadają się staro ytni Hebrajczycy chcąc okre lić cały zbiór. 6 Mogło jednak chodzić o ró ny status obu grup zwierząt, rozró nienie co do ich roli. Według tradycji nie-P (jahwistycznej) w arce Noego były obok nieczystych zwierzęta czyste (Rdz 7,2-3), z których po potopie Noe zło ył ofiarę dziękczynną (Rdz 8,20). Noe ma zabrać do arki po siedem par zwierząt, które wolno składać w ofierze i spo ywać, natomiast wszystkich pozostałych – tylko po jednej parze. Tradycja jahwistyczna (J) jest dzi ró nie interpretowana, ale wydaje się wcią pewne, e tekst z Rdz 7,2n poprzedza ustępy o prawie pokarmowym z Kpł 11 i Pwt 1410 i jest od nich starszy. Sugeruje się – nie tylko na podstawie tego tekstu – e w Izraelu wczesnego okresu ów podział mógł mieć bardziej związek z ofiarami ni z jadłospisem. Mięso bowiem nie było częstym go ciem na stole staro ytnego Izraelity. Zwierzęta hodowano dla mleka, sier ci i wełny, bardziej ni dla mięsa. Było więc ono dostępne najczę ciej wówczas, gdy zwierzę padło lub zostało zło one w ofierze11. Pozostałe dwie wzmianki o zwierzętach (Rdz 6,19; 7,14-16) mówią ogólnie o wszystkich rodzajach istot zabranych do arki i odpowiednich do spo ycia, bez podziału na czyste i nieczyste. Wydaje się, e pochodzą one ze ródła kapłańskiego (P) Pięcioksięgu, dla którego wszystkie zwierzęta w dziele stworzenia były „dobre” (Rdz 1)12. 2. Wzajemna zależność Kpł 11 i Pwt 14 Zasadnicze prawo pokarmowe Biblii podyktowano w Kpł 11,1-47 i skromniej w Pwt 14,3-21. Literacka zale no ć obu perykop jest oczywista, wywodzi się przecie z prawodawstwa tego samego narodu, choć oba teksty wyszły spod ró nej ręki. Od czasów Abrahama Kuenena13 – badacza, który znacznie przyczynił się do powstania teorii ródeł Pięcioksięgu przypisywanej Wellhausenowi – przewa ało prze wiadczenie, e starszy jest tekst z Pwt 14, w związku z czym uwa ano, e Kpł 11 pochodzi wprost od niego, jest jego kapłańskim, pó niejszym rozwinięciem. Niektórzy wnioskowali, e obie listy zwierząt czystych i nieczystych pochodzą z wcze niej istniejącej wspólnej tradycji14, ciągle okre lając wersję Pwt jako wcze niejszą. Wyzwanie tej utartej opinii rzucili m.in. A. Noordtzij, J. Milgrom i W.C. Kaiser, dowodząc, e pierwotne i wcze niejsze jest ródło z Kpł 11, a Pwt jest rodzajem streszczenia 10 G.F. Haselt, Ist die Unterscheidung von reinen und unreinen Tieren in 3. Mose 11 noch relevant?, tłum. H. Schulenburg, publikacja on-line: http://glaube.org/wb/pages/bibelstudium/ist-die-unterscheidung-vonreinen-und-unreinen-tieren-noch-relevant.php (dostępŚ 26.04.2014); J. Walton, V.H. Matthews, M.W. Chavalas, Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej, red. wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa: Vocatio 2005, s. 17-18. 11 Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej, s. 19. 12 R.J. Clifford, R.E. Murphy, Księga Rodzaju, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Murphy, R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, red. wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa: Vocatio 2001, s. 25. 13 A. Kuenen, An Historico-Critical Inquiry into the Origin and Composition of the Hexateuch, London: Macmillan 1886, s. 266. 14 Tak ju Samuel R. Źriver, Deuteronomy. International Critical Commentary, New York: Charles Scribner's Sons 1895, s. 163-164 (te on-line: https://archive.org/details/criticalexegetic00drivuoftś dostęp 26.04.2014). tego prawa15. Noordtzij przykładowo wymienia cztery uzasadnienia dla pierwszeństwa Kpł 11: a) Kpł 11 podaje cechy identyfikujące, a Pwt 14 ju konkretne ich przykłady; b) gdy Kpł 11 identyfikuje cztery rodzaje jadalnych owadów, Pwt 14 czyni jedynie uwagę ogólną; c) Kpł 11 powtarza powody niejadalno ci pewnych zwierząt, Pwt 14 ju tego nie robiś d) Kpł 11 wymienia tylko Izraelitów, podczas gdy Pwt 14 obejmuje tak e cudzoziemców i obcych (przybyszów). Milgrom wylicza wiele dodatkowych argumentów, tak e lingwistycznych, które mają wykazać, e Kpł 11 poprzedza Pwt 14. Po drugiej stronie stoją ci współcze ni egzegeci, którzy obstają przy starszeństwie Pwt 14, tacy jak zmarły w kwietniu tego roku Rolf Rendtorff czy Klaus Koch16. Martin Noth uwa a Pwt 14 za wersję starszą, ale przypuszcza, e pewne elementy tego tekstu zdradzają wpływ jeszcze starszej i pierwotnej, dzi niedostępnej wersji tekstu z Kpł 1117. Do podobnych wniosków dochodzi William Moran, który przeprowadził szczegółową i dosyć przekonującą analizę porównawczą obu tekstów18. Dowodzi w niej istnienia staro ytnego ródła za obiema wersjami prawa pokarmowego, i choć przypisuje pierwszeństwo aktualnej wersji Pwt 14, to sądzi, e bazuje ona na pierwotnej kapłańskiej wersji prawa czysto ci zwierząt, obecnie zawartej w Kpł 11,2-23. Chodzi tu np. o dodatkowe 10 ptaków wyliczone w Kpł 11, które zostały zapo yczone i włączone do Pwt 1419. Ta hipoteza wydaje się dobrze uzasadniona, zgodna z wnioskami z moich poprzednich prac nad ródłem P, i taką te przyjmuję – za Kpł 11 i Pwt 14 stoi wcze niejsza kapłańska wersja prawa pokarmowego, zawarta w Kpł 11,2-23 – choć dla celów naszego omówienia nie wydaje się to być decydujące w taki czy inny sposób. W badaniu ródła kapłańskiego nie sposób uciec od konkluzji – potwierdzanej przez wielu badaczy – e za stosunkowo pó nym rytuałem P stoi stary, a czasem mocno archaiczny materiał prawo-rytualny20. Tak jest te w A. Noordtzij, The Book of Leviticus, tłum. R. Togtman, żrand RapidsŚ Zondervan Publishing House 1982, s. 119-120; Milgrom, Leviticus 1-16, s. 704; W.C. Kaiser, The Book of Leviticus. Introduction, Commentary and Refelctions (The New Interpreter's Bible 1), Nashville: Abingdon 1994, s. 1080. 16 R. Rendtorff, Die Gesetze in der Priesterschrift. Eine gattungsgeschichtliche Untersuchung, żöttingenŚ Vandenhoeck & Ruprecht 1954, s. 45, n. 34ś K. Koch, Die Priesterschrift von Exodus 25 bis Leviticus 16. Eine überlieferungsgeschichtliche und literarkritische Untersuchung, żöttingenŚ Vandenhoeck & Ruprecht 1959, s. 76. Koch na przykład zauwa a, e obecno ć słowa mîn (gatunek) w Pwt 14 (typowe słownictwo kapłańskie) jest efektem próby pó niejszego upodobnienia tego tekstu do Kpł 11. 17 M. Noth, Das dritte Buch Mose. Leviticus (Das Alte Testament Deutsch 6), żöttingenŚ Vandenhoeck & Ruprecht 1962 (wznowienia 1985 i 2011), s. 76. 18 W.L. Moran, The Literary Connection Between Lev 11,13-19 and Dt 14,12-18, Catholic Biblical Quarterly 28 (1966) s. 271-277. 19 Jego tropem i jego konkluzjami podą a tak e Kim-Kwong Chan, You Shall Not Eat These Abominable Things. An Examination of Different Interpretations on Deuteronomy 14:3-20, East Asia Journal of Theology 3 (1985) s. 88-106 (szczeg. 90, 94). 20 Szerzej M. Majewski, Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni (Wj 25-31 i 3540), KrakówŚ Wydawnictwo Naukowe PAT 2008, s. 220n. Np. Żrank Moore Cross piszeŚ „źvidently priests of the źxile period collected and edited ancient (...) documents, perhaps salvaged from the Temple archives” (The Priestly Tabernacle. A Study from an Archeological and Historical Approach, The Biblical Archaeologist 10 [1947] s. 49). Do podobnego wniosku dochodzi S.E. McEvenue (The Narrative Style of the Priestly Writer [Anchor Bible 50], RomaŚ Biblical Institute Press 1971, s. 22, 179, 185n), Hansjörg Bräumer (Das erste Buch Mose. Kapitel 1-11, Wuppertal: R. Brockhaus 1983, s. 171) i inni. 15 przypadku rozró niania zwierząt na czyste-nieczyste, które wydaje się mocno zakotwiczone w prawodawstwie Izraela (w tekstach nie-P Pięcioksięgu czy u proroków). Stare religijne tabu nieczystych zwierząt jest związane z innymi podstawowymi zasadami, które formowały się wraz z narodem Izraela i choć ostateczna redakcja praw nastąpiła po niewoli babilońskiej, to zalą kowe sformułowanie tych przepisów na pi mie miało miejsce w okresie pierwszej wiątyni. 3. Kontekst prawa pokarmowego – prawo czystości Wielka kapłańska perykopa o budowie Mieszkania JHWH pod Synajem zaczyna się w Księdze Wyj cia 25, a kończy dopiero w Kpł 10. Kpł 11 rozpoczyna zatem nowy temat: prawo czysto ci Izraela (Kpł 11 – 15, z niem. Reinheitsgesetz). W Kpł 11,1 mamy wstęp, sugerujący ową linię demarkacyjnąŚ Następnie Pan powiedział do Mojżesza i Aarona. Z perspektywy kanonicznej Aaron został wła nie wy więcony na arcykapłana, dlatego po raz pierwszy on tak e staje się odbiorcą słów i nakazów JHWH. Z perspektywy diachronicznej formuła stanowi typowe kapłańskie wprowadzenie nowej 21 my li, nowego paragrafu . Kpł 11 – 15 oraz Lb 19 opisują to, co zwykło się okre lać „nieczysto cią rytualną”. Choć uniemo liwia ona kontakt z JHWH, przystąpienie do kultu, zbli enie się do wiątyni itd., to ma inny charakter ni grzeszno ć czy nieczysto ć moralna. Nieczysto ć kultyczna wynikała z bezpo redniego lub po redniego kontaktu z którymkolwiek z licznych procesów naturalnych i jest rodzajem tabuizacji, napiętnowania tego, co nie mie ci się w biblijnej kategorii „ więto ci” (jak miertelno ć czy seksualno ć). Tak e czynno ci moralnie obojętne lub nawet po ądane (jak narodziny dziecka, pochówek zmarłego czy seks mał eński) sprowadzają nieczysto ć rytualną. Nie jest adnym grzechem zaciągnięcie tego rodzaju nieczysto ci rytualnej. Bycie nieczystym mo e być grzechem tylko wówczas, gdy Izraelita zaniedba obowiązek oczyszczenia się we wła ciwym czasie (Kpł 5,2-3; zob. 15,31 i 17,1516)22. Takim patrzeniem przesiąknięty jest prawodawca. Postrzega on rzeczywisto ć jako podzieloną na dwa wiatyŚ tego co nieczyste, a zatem przeciwne więto ci JHWH, oraz tego, co czyste, czyli z tą więto cią harmonijnie współistniejące. To, co jest nieczyste i co nara a na nieczysto ć, musi zostać odsunięte od wiątyni, kapłanów i ludu a czysto ć zostanie mu przywrócona przez obmycia, ofiary i upływ czasu. Kategoria nieczysto ci jest zatem ideą równoległą do kategorii grzechu (tylko czasami się spotykając), gdy równie oddziela od JHWH, jednak na innych zasadach. Pierwszym z podjętych tematów prawa czysto ci (Kpł 11 – 15) jest wła nie prawo pokarmowe, jadłospis – być mo e najwa niejszy dla prawodawcy temat. Podana zostaje szczegółowa lista cech oraz gatunków, które są wykluczone z diety. Podobnie jak w innych miejscach Tory, tak i w tym prawodawca nie obja nia przyczyn takiego, a nie innego podziału Szerzej nt. tej formuły i jej funkcjiŚ M. Majewski, Mieszkanie Chwały, s. 77-79. Powiemy poni ej, e wyjątkowo w przypadku prawa pokarmowego jest trochę inaczejŚ zaciągnięcie nieczysto ci z powodu wiadomego spo ycia mięsa wykluczonego jest piętnowane jako grzech. 21 22 zwierząt. Jest on kategoryczny, arbitralny i wydaje się irracjonalny. Czy tak jest na pewno? Poszukiwaniem kryterium dla ustalenia jadłospisu, a więc poszukiwaniem zasadniczego zamysłu tekstów prawniczych Tory zajmę się w kolejnej publikacji nt. prawa pokarmowego. Wspomnieli my ju , e stare religijne tabu pokarmowe miało wpływ na formułowanie się przepisów o czysto ci zwierząt, zarówno w Kpł 11, Pwt 14, jak i innych tekstach. Przyjrzymy się poni ej bli ej temu prawu, zwłaszcza w jego najlepiej wypracowanej formie, w Kpł 11. 4. Duże zwierzęta lądowe (Kpł 11,2-8; por. Pwt 14,4-8) Po wstępie, w którym Aaron, jak Moj esz, staje się po rednikiem między Bogiem a ludem, następuje prawo o podziale zwierząt. Kpł 11,3 wymienia trzy kryteria czysto ci zwierzęciaŚ (Będziecie jedli każde zwierzę czworonożne, które ma rozdzielone kopyta, to jest racice, i które przeżuwa). Ze zwierząt lądowych wykluczone są te, któreŚ a) nie są czworono ne (por. Pwt 14,6n) ; b) nie mają rozdwojonych/parzystych kopyt (por. Pwt 14,6n)24; c) nie prze uwają (por. Pwt 14,7n). Brak jest szczegółowego wyliczenia, które zwierzęta mo na spo ywać (por. taki spis w Pwt 14,4n). Za to – aby usunąć wszelkie niejasno ci – autor kapłański wymienia najwa niejsze ze zwierząt nieczystychŚ wielbłąd, wistak/góralek25, zając, winia. Wszystkie one według prawodawcy spełniają tylko jedną z powy szych cechŚ albo parzystokopytno ć albo prze uwanie, lecz drugiej nie spełniają (Kpł 11,4-8). Prze uwanie i parzystokopytno ć są tu ujęte nie w sposób naukowy, ale ludowy. Stąd do prze uwających zaliczył autor zająca (choć faktycznie nie prze uwa), gdy przez ciągły ruch swych szczęk sprawia wra enie prze uwania. A do nieparzystokopytnych błędnie zaliczył wielbłąda. 23 Wielbłąd (w. 4) prze uwa i ma kopyta rozwidlone, a zatem powinien być uznany za zwierzę czyste. Jednak jego racica jest okryta z zewnątrz przez zrogowaciałą skórę z jednej cało ci, która mu pozwala biec szybko po piaskach pustyni bez adnych trudno ci, przez co sprawia wra enie kopyta nierozdzielonego. Takim sposobem to po yteczne zwierzę trafiło na listę mięsnych tabu. Arabowie jednak spo ywają mięso wielbłąda26. żóralek (w. 5) to najmniejszy z saków kopytnych (wielko ci królika), yjący stadnie po ród skał Afryki i zachodniej Azji, spokrewniony – co ciekawe – ze słoniem. Mieszka w skałach (Ps 104,18). Zaliczenie go do zwierząt prze uwających (podobnie zająca w w. 6) jest wyrazem błędnego przekonania, e skoro ciągle porusza nozdrzami, to znaczy, e prze uwa pokarm. Zając (w. 6) jak góralek wydaje się prze uwać, choć tego nie robi. Żaktycznie za to nie ma rozdzielonego To kryterium jest pomijane przez badaczy, zapewne z tego powodu, e wszystkie zwierzęta kopytne są czworono ne. 24 Według niektórych ma tu chodzić o odsłonięte pazury. 25 Problem identyfikacji gatunków fauny i flory występującej w BH jest problemem znanym i starym jak pierwsze przekłady Biblii (LXX, Targumy, Vetus Latina). W badaniach nad ustaleniem tłumaczenia pomocne są nauki biologiczne, filologiczne oraz archeozoologia. Zob. np. Z. Amar, R. Bouchnick, G. Baroz, The Contribution of Archaeozoology to The Identification of the Ritually Clean Ungulates Mentioned in The Hebrew Bible, The Journal of Hebrew Scriptures 10 (2010) s. 2-24. 26 A. Jaussen, Coutumes des Arabes au pays de Moab, Paris: Gabalda 2010 (reprint), s. 66, 273. 23 kopyta: cztery palce jego nóg są tak zakryte skórą, e nie mo na ich dojrzeć, jedynie paznokcie/pazury. winia (w. 7) ma wprawdzie rozwidlone kopyta i rozdzielone racice, ale nie prze uwa. Dozwolone zatem w prawie Tory jest jedzenie parzystokopytnych prze uwaczy. Najszerszą listę zwierząt, które mogły być jedzone i które zapewne były spo ywane w tamtym czasie daje Pwt 14,4-5: Oto zwierzęta, które możecie je ćŚ wół, baran, koza, jeleń, gazela, daniel, koziorożec, antylopa, bawół i kozica. Z tej listy pierwsze trzy zwierzęta pochodziły z domowej trzodyŚ wół (Bos taurus), baran (Ovis aries) i koza (Capra hircus). Ich identyfikacja nie budzi adnej wątpliwo ci. Identyfikacja pozostałych siedmiu gatunków nie jest ju taka oczywista, co widoczne jest choćby w najró niejszych tłumaczeniach pojawiających się w historii egzegezy. Dwa kolejne gatunki trzeba uto samiać z gazelą (górską i dorkas) oraz z rogaczami (daniel, jeleń, sarna). Oba wymieniane są w nawet niepełnych listach zwierząt czystych, zdatnych do spo yciaŚ np. Pwt 12,15-22ś 14,5ś 15,22ś 1Krl 5,3. Wydaje się zatem, e były to najbardziej popularne z dzikich czystych kopytnych w diecie biblijnych Izraelitów. Źane archeozoologii potwierdzają, e te dwa gatunki, a raczej te dwie grupy były zdecydowanie najbardziej popularne w diecie ludzi Biblii27. Choć wysuwano przeró ne hipotezy i pomysły, co to znaczenia wykluczeń poszczególnych zwierząt lądowych, to nie jest zagadką, e w zastosowanych kategoriach – parzystokopytno ci i prze uwania – chodzi o wykluczenie zwierząt drapie nych, mięso ernych. Kopytno ć wyklucza pazurzasto ć (a więc broń do ataku na inne zwierzęta i do rozszarpywania mięsa), a prze uwanie wyklucza jedzenie mięsa (szarpanie, zęby do polowania i rozrywania). Kopyta to według logiki prawodawcy zwieńczenia kończyn słu ące do biegania, poruszania się – natomiast pazury słu ą do polowania i do rozrywania po ywienia. Dlatego w Kpł 11,27 dodatkowo przypomniano, e nieczyste jest ka de zwierzę chodzące na „łapach” (kaf), czyli takie, które nie ma kopyt (tak e takie, jak pies czy kot). Mo na zatem przyjąć, e prawodawca wyra nie eliminuje mięso erców. Podobnie będzie w ród ptaków, gdzie wszystkie wymienione ich gatunki to ptaki drapie ne, mięso ercy. 5. Jak to było ze świnią? Zakaz spo ywania mięsa wini, mięsa wieprzowego nale ał i do dzi nale y do jednych z najbardziej charakterystycznych zakazów koszernej kuchni ydowskiej (zob. np. Tacyt, Hist. 5,41). Źlaczego akurat winia zyskała rangę symbolu zwierzęcia nieczystego w ród tak wielu przecie usuniętych z diety gatunków? Stało się tak być mo e dlatego, e w kulturze ródziemnomorskiej i europejskiej to ten zakaz budził największe zdziwienie, najczęstsze pytania i był kojarzony z religią ydowską i semitami. Inne gatunki (jak wielbłąd, góralek itp.) nie były znane kuchni europejskiej, w związku z czym nie budziły takiego zdziwienia czy kontrowersji. 27 Z. Amar, R. Bouchnick, G. Baroz, The Contribution of Archaeozoology to The Identification of the Ritually Clean Ungulates Mentioned in The Hebrew Bible, The Journal of Hebrew Scriptures 10 (2010) s. 6-7 oraz tabele na s. 19-20. Nie wszędzie – jak się czasem sugeruje w opracowaniach – winię uwa ano za zwierzę nieczyste. Wieprza u ywano np. w babilońskim kulcie boga Tammuza. Tak e w Babilonii, Egipcie i Grecji i Rzymie winie składano na ofiary28. Podobnie było w staro ytnym Kanaanie, jak tego dowodzą liczne ko ci wińskie znalezione w żezer29. Ostatnio to spostrze enie Rolanda de Vaux potwierdziły badania polskich archeologów na stanowisku Tell Arbid w północnej Syrii. Zaskoczeniem okazały się wyniki badań szczątków zwierzęcych tam znalezionych. Okazało się, e ju w III tysiącleciu przed Chr. na masową skalę hodowano tam winie. Zmieniło to pogląd naukowców do tej pory uwa ających, e staro ytni mieszkańcy obszaru yznego Półksię yca zwyczajowo i powszechnie unikali spo ywania wieprzowiny, tak jak robili to ydzi czy pó niej muzułmanie. Okazuje się, e zakaz spo ywania mięsa wini był najwyra niej wówczas czym wyjątkowym na Bliskim Wschodzie, a Izraelici nie przejęli go od swoich semickich pobratymców z północy. Syryjczycy, czyli Aramejczycy lubowali się bowiem w wieprzowinie. Hodowla wiń dorównywała hodowli kóz i owiec. Ze szczątków odkrytych w Tell Arbid wynika te , e winie były w pełni udomowione30. Potwierdza to Księga Izajasza sugerując, e w kananejskich kultach jedzono mięso wieprzowe, a nawet u ywano krwi wieprzowej (Iz 65,4ś 66,3.17). Oczywi cie nie wszędzie tak było. W niektórych miejscach – jak Asyria31 – winia była uwa ana za zwierzę nieczyste, ywiące się nieczysto ciami i mające robaki, w związku z czym jej mięso uchodziło za niezdrowe. Często na tej podstawie poszukuje się ró nego rodzaju paraleli w kulturach o ciennych dla biblijnego prawa pokarmowego. Jednak wiadectwa z źgiptu i Mezopotamii wskazują, e mimo pojedynczych podobieństw nie funkcjonował tam system, będący odpowiednikiem dla izraelskiego systemu klasyfikacji. Choć w kulturach tych istniały zakazy pokarmowe, pokarmowe tabu, były one jednak bardziej ograniczone, tzn. pewne zwierzęta mogły być spo ywane wyłącznie przez pewne warstwy społeczeństwa lub jedynie w okre lone dni miesiąca32. Nigdzie nie istniał tak cało ciowy system, jak przedstawiony w Pięcioksięgu. 6. Zwierzęta wodne (Kpł 11,9-12; por. Pwt 14,9-10) Istnieją dowody, e w źgipcie jedzono wieprzowinę (hodowano ją tam dla mięsa), za Herodot podaje, e źgipcjanie składali ofiary ze wiń. ródła egipskie wspominają o stadach wiń hodowlanych na ziemiach wiątynnychś często składano je te w darze wiątyniom. W kulcie boga Seta winia otaczana była szczególną czcią. Najwięcej informacji nt. ofiar z tego zwierzęcia pochodzi jednak z Grecji i Rzymu, gdzie ofiarowywano je często w darze bogom podziemnego wiata. Szerzej F.J. Simoons, Eat Not This Flesh. Food Avoidances in the Old World, Madison: University of Wisconsin Press 1961, s. 13-43. 29 R. de Vaux, Les sacrifices des porcs en Palestine et dans l’Ancient Orient, BZAW 77 (1958) 250265. 30 Na podstawie serwisu PAP „Nauka w Polsce”ś Szymon Zdziebłowskiś 18.09.2012: http://www.naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,391664,nowe-ustalenia-polskich-badaczek-nt-hodowli-swinna-bliskim-wschodzie.html (dostępŚ 20.04.2014). Wyniki badań opublikowano w periodyku „Bioarchaeology of the Near źast”. 31 Komentarz historyczno-kulturowy do BH, s. 125 i 191. 32 W Mezopotamii np. istniały liczne dni, w którch zabronione było, przez krótki czas, jedzenie pewnych pokarmów. wiadectwa z Babilonii wskazują, e istniały pewne ograniczenia, co do zwierząt, jakie niektórzy bogowie przyjmowali na ofiarę. 28 Prawo o zwierzętach wodnych ujęte jest pozytywnie (11,9b) i negatywnie (11,10-12). Mimo to ujęcie – podobnie jak w Pwt 14,9-10 – jest sumaryczne i ogólne. Ze zwierząt wodnych wykluczone są wszystkie, które nie mają łusek i płetw (według nielicznych chodzi o skrzela). Zakaz ten obejmuje zarówno małe, jak i wielkie zwierzęta wodne. Wydaje się więc, e wszystkie skorupiaki takie jak homary, ostrygi, krewetki, mięczaki jadalne i kraby zostały zakazane. Je li natomiast – jak przypuszcza Edwin Firmage33 – zwierzęta takie, jak krab i krewetka były kojarzone bardziej z naziemną szarańczą (czystą), to mo na by wysunąć przypuszczenie, e uznawano je za czyste. Istnieje te mo liwo ć, e skorupiaki po prostu zostały pominięte w klasyfikacji. Jednak najprawdopodobniej zostały odrzucone jako nieczyste na podstawie tego jednego podwójnego kryterium (płetwy i łuski) dotyczącego budowy ryb. Przez wody rozumie autor biblijny zarówno wody Morza ródziemnego, jak i jezior, i rzek. W związku z tym oba kryteria wyłączają poza nawias nie tylko skorupiaki, ale i wielką liczbę gatunków ryb morskich i słodkowodnych. Jest jednak prawdopodobne, e kapłański prawodawca był skupiony tylko na rybach często spotykanych przez większo ć Izraelitów. W praktyce więc zasięg i skala poszukiwania nieczystych byłyby ograniczone do wód lądowych (potoków i jezior), wykluczając takie ryby, jak węgorz czy sum. Choć trudno to udowodnić, wydaje się, e prawo pokarmowe z początku wykluczało po prostu te kilka spotykanych gatunków. Twórcy tego prawa mieli ograniczone informacje dotyczące wielo ci nieczystych morskich gatunków, spotykanych na wybrze u morza. Staro ytni Izraelici zajmowali się głównie pasterstwem i rolnictwem, a ich wiedza o yciu w morzu wydaje się znikoma. Nigdy te nie byli te dobrymi eglarzami i bali się wielkich morskich wód, uwa ając je za siedlisko złych duchów i potworów morskich. Stąd brak w tek cie nazw dla „owoców morza” czy samego ogólnego okre lenia „ryby”. Pojawia się za to nowy wa ny termin kultyczny. Podczas, gdy w perykopie o du ych zwierzętach lądowych (Kpł 11,2-8) na oznaczenie tabu prawodawca u ywa popularnego tak e gdzie indziej pojęcia „nieczysto ć” (hebr. tum’a), tutaj umotywowanie zakazu ujęte jest okre leniem szekec – tłumaczonym najczę ciej jako „obrzydliwo ć”. Wyra a on co , co ma trzymać ludzi z dala od danej rzeczy, jako silne rytualne prohibitum. Jest terminem kultycznym, a nie psychologicznym, w związku z czym nie tyle chodzi w nim o wrodzoną niechęć do ob lizgłych i budzących wstręt gatunków zwierząt, co o lęk przed ska eniem rytualnym. 7. Zwierzęta skrzydlate (Kpł 11,13-19; por. Pwt 14,11-18) O ile dla zwierząt lądowych i wodnych prawodawca podał fizyczne, związane z budową ciała kryteria wykluczające, o tyle dla ptaków (zwierząt latających/skrzydlatych) takiego zewnętrznego kryterium najwidoczniej nie znalazł. Skupił się więc na wyliczeniu wszystkich nieczystych gatunków. W Kpł pojawia się 20, a w Pwt 21 nazw ptaków. To znacznie więcej ni wymienia się gatunków zwierząt lądowych i wodnych. Ale je li nie było 33 E.B. Firmage, The Biblical Dietary Laws and the Concept of Holiness, w: Studies in the Pentateuch (VT Supp 41), red. J.A. Emerton, Leiden: E.J. Brill 1990, s. 177-208. tu morfologicznej cechy wspólnej mogącej scharakteryzować całą grupę, wtedy koniecznym było wymienienie z nazwy ka dego nieczystego latającego. Rabini, syntezując obie listy, stworzyli katalog 24 ptaków ska onych. Tu równie pojawia się znany problem identyfikacji poszczególnych gatunków, o którym szerzej traktują komentarze biblijne. Pozostałe ptactwo takie jakŚ kurczaki, gęsi, kaczki czy indyki jest dozwolone, choć ani Kpł 11, ani Pwt 14 nic nie mówią o ptakach jadalnych, czystych (jak np. gołąb składany w ofierze razem z bydłem i trzodą [Kpł 1,14-17], który niekiedy był spo ywany [Kpł 5,7-13]). Znakomita większo ć gatunków (a pewnie w zamy le prawodawcy wszystkie) to ptaki drapie ne34. Czę ć z nich to „słu by porządkowe”, oczyszczające okolicę z padliny. Inne z kolei to łowcy ryb, jak kormoran, a jeszcze inne to te wszystko erne. Na końcu pojawia się nietoperz, który nie jest ptakiem, tylko ssakiem, ale nie dla staro ytnych. Często powtarzający się tu zwrot „według jej rodzaju” ( lemina), ka e dołączyć do tej grupy tak e pokrewne gatunki, co znacznie zwiększy liczbę ptaków nieczystych; niejednokrotnie chodzi zapewne o rodzinę, którą dane zwierzę reprezentuje. Te listy dają więc pojęcie o bogactwie ptaków w Palestynie, w której dzi yje ponad 300 ich gatunków. Większo ć przebywa tam jedynie w lecie lub w zimie. To bogactwo ptaków tłumaczy się poło eniem Palestyny znajdującej się na przej ciu/przelocie między źuropą a Afryką. Tu zatrzymują się ptaki z północy podczas lata i ptaki z południa podczas zimy35. 8. Owady (Kpł 11,20-23; por. Pwt 14,19) Do listy nieczystych ptaków dołączone są w Kpł 11,20 owady. Zostały wykluczone owady skrzydlate, choć nie wszystkie. W ww. 21n wyliczone są te, które mo na spo ywać. Podano te cechę zewnętrzną, ró nicującą te gatunki: skakanie tylnymi nogami (w. 21b)36. Zatem przepis zostaje sprecyzowany wykluczając owady latające, które chodzą/skaczą na czterech nogach. Te zewnętrzne cechy są odniesione w wersecie 22 do szarańczy, którą autor chciał wyłączyć ze spisu nieczystych. Padają tu trudne identyfikacji okre lenia trzech dodatkowych rodzajów szarańczy. W polskich przekładach z braku analogicznych terminów dokonuje się najczę ciej prostej transkrypcji hebrajskich słów: solam, chargol i chagaw. Rabini, nie będąc pewnymi, o jakie gatunki chodzi, wykluczyli wszystkie owady37. W krajach Szczegółowe analizy nazw i gatunków wskazują, e około 18 z 20 ptaków wymienionych w Kpł to mięso- lub padlino ercy. Ta niepewno ć, co do liczby ptaków drapie nych wynika z tego, e okre lenia pewnych gatunków ptaków dają się ustalić jedynie w przybli eniu. 35 S. Łach, Księga Kapłańska. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, ekskursy (P ST II/1), PoznańWarszawa: Pallotinum 1970, s. 187. 36 Niektórzy uwa ają wzmiankę o chodzeniu/skakaniu na czterech nogach za nieautentyczną, gdy brak jej w Pwt 14,9 (zob. S. Łach, Księga Kapłańska, s. 187). M. Noth uwa a, e cało ć wersetów 21 i 22 jest pó niejszego pochodzenia, ze względu na to, e w. 23 jest niemal dosłownym powtórzeniem w. 20, musiał więc – według niego – zostać dopisany po dodatku 21-21 (M. Noth, Das dritte Buch Mose, s. 109). 37 Źyskusję nt. identyfikacji poszczególnych gatunków szarańczy zob. w L. Köhler, Die Bezeichnungen der Heuschrecke im Alten Testament, Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins 49 (1926) s. 328-333; F.S. Bodenheimer, Note on Invasions of Palestine by Rare Locusts, Israel Exploration Journal 1 (1950/1951) s. 146148; R. Pinney, The Animals in the Bible. The Identity and Natural History of All the Animals Mentioned in the Bible, Philadelphia - New York: Chilton Books 1964, s. 190n, 218-220; B.D. Larner, Timid grasshoppers and fierce locusts. A ironic pair of biblical metaphors, Vetus Testamentum 49 (1999) s. 545-548. 34 Bliskiego Wschodu szarańczy była i jest oznaką nieszczę cia, plagi (Wj 10,12-19; Pwt 28,42; Jl 1,4), ale te stanowiła warto ciowy pokarm (np. Mt 3,4). Zatem Izraelici mogli spo ywać cztery z dziewięciu wspomnianych w ST gatunków owadów. Prawo o owadach zamyka pierwszą czę ć prawa pokarmowego (Kpł 11,1-23), skupionego na zakazie spo ywania nieczystych zwierząt. Następne wersety (Kpł 11,24-39) w cało ci skupione będą na zanieczyszczeniu w razie kontaktu z ich padliną oraz na krokach w celu wyeliminowania tej nieczysto ci38. Warto na marginesie zwrócić uwagę na fakt, e nigdzie nie jest powiedziane, jakie są konsekwencje zjedzenia nieczystego mięsa. Traktując drobiazgowo wykluczenia z jadłospisu Izraela, prawodawca nie wspomniał o gro ących następstwach złamania dietetycznego tabu. Czy taką konsekwencją jest nieczysto ć? Zapewne. Czy grzech (wina)? Prawdopodobnie. Mo e czeka za to jaka kara? Jaki rodzaj nieczysto ci się przez to zaciąga? Jak się z niej oczy cić? Jak długo trwa? Itd. Nie ma ani słowa na temat skutków przekroczenia prawa, podczas gdy w przypadku padliny (o czym przekonamy się zaraz) i wielu innych nieczysto ci, prawodawca od razu szczegółowo wyja nia, jaki rodzaj nieczysto ci się przez to zaciąga i jak się z niej uwolnić. To spostrze enie stało się głównym powodem, dla którego uwa ano prawo pokarmowe za wy szego rzędu, wa niejsze i nadrzędne nad prawem o przejętej przez dotyk nieczysto ci39. Tak to te zostało sformułowane w Kpł 11,8: Nie będziecie jedli ich mięsa ani dotykali ich padliny. Nadrzędny akcent poło ony jest na zakazie spo ywania, a dopiero przy okazji, wtórnie mówi się o dotknięciu40. Niektórzy z kolei przypuszczają, e konsekwencja spo ycia mięsa zwierzęcia nieczystego czy jakiegokolwiek jedzenia, które stało się nieczyste przez wej cie w kontakt z nieczystym (zob. Ag 2,10-13), jest po prostu taka sama jak dotknięcia padlinyŚ czyni człowieka nieczystym a do wieczora (Kpł 11,39-40; 17,15). Wydaje się jednak, e zakazy pokarmowe rzeczywi cie mają charakter bardzo podstawowy i tabu nieczystego mięsa było silnie zakorzenione w społeczno ciach Biblii. Tak jest zresztą w ród Semitów po dzi dzień. 9. Padlina (Kpł 11,8.24-25.27-28.39-40; por. Wj 22,30; Pwt 14,8.21; Ez 44,31) Padliny nie wolno było je ć pod adnym pozorem, ani jej dotykać. Zakaz dotykania padliny pojawił się ju w w. 8, ale nic nie wspomniano tam na temat, jak się z tej nieczysto ci uwolnićś nadrobią to dopiero wersety 25 i 28. Wydaje się, e po prostu Kpł 11,1-23 formułuje prawo i generalne zasady, których wymowa jest ogólna: nie będziesz spo ywał nieczystych zwierząt ani dotykał ich padliny. Natomiast ww. 24nn brzmią ju inaczejś tu zakłada się, e człowiek chcąc nie chcąc będzie miał czasem kontakt z padliną nieczystych (np., gdy 38 Zebrane argumenty za odrębno cią tych sekcji zob. w E.B. Firmage, The Biblical Dietary Laws, s. 205n. Tak e przy okazji prawa Źekalogu – czy to w Wj 20, czy w Pwt 5 – nie podano adnych konsekwencji jego złamania. 40 Nasuwa się porównanie do wyolbrzymionego przez źwę Bo ego rajskiego zakazuŚ Nie wolno wam je ć z niego, a nawet go dotykać (Rdz 3,3). Werset Kpł 11,8 zabrania dotykania padliny, ale czyni tak być mo e dlatego, eby przede wszystkim podkre lić absolutno ć zakazu spo ywania tego mięsa. 39 zdechnie mu osioł i będzie musiał się go jako pozbyć). Kapłański prawodawca – zakładając, e Izraelita nie u yje mięsa nieczystego do jedzenia – musi odpowiedzieć na pytania, jaki rodzaj nieczysto ci się tu zaciąga i jak się z niej oczy cić. Wersety Kpł 11,24-38 przynoszą odpowiedzi na te pytania. Pewne sformułowania sugerują, e nieczysta jest tylko padlina zwierząt nieczystych, np.: Te zwierzęta czynią człowieka nieczystym. Każdy, kto dotknie się ich padliny, będzie nieczysty aż do wieczora (Kpł 11,24). Tak dzieje się w całym rozdzialeŚ po wymienieniu zwierząt nieczystych mówi się o ich cierwie, które równie zanieczyszcza. Co w takim razie z padliną zwierząt czystych? Według niektórych nie powodowała ona zanieczyszczenia41. Co innego sugerują jednak ww. 39-40: Jeżeli zdechnie jedno ze zwierząt, które wam służą za pokarm, i kto dotknie się tej padliny, będzie nieczysty aż do wieczora (w. 39) oraz Pwt 14,21: Nie będziecie spożywać żadnej padliny. Dasz to do spożycia przychodniowi w twej miejscowo ci albo sprzedasz obcemu, bo ty jeste narodem więtym dla Pana, Boga twego. Na obszarze tak spragnionym protein, jakim był Izrael, zmarnowanie mięsa było traktowane niemal jak przestępstwo. Mimo tego, zakazywano jedzenia padliny wszelkich zwierząt, nawet domowych i czystych. Dlaczego? Zakaz jedzenia cierwa – tak e zwierząt czystych – wynikał z prostego faktu, e nie zostały zabite w taki sposób, by móc upu cić z nich krew. A zatem padlina dalej ma krew w sobie, a krwi spo ywać nie wolno42. Zwierzęta przeznaczone do spo ycia muszą być odpowiednio zar nięte, w taki sposób, by wypu cić z nich całą krew. W większo ci przypadków mięso spo ywane przez ludzi pochodziło ze zwierząt zabitych w sposób rytualny, dlatego nie mogło przenosić nieczysto ci. Jednak w prawie o padlinie nie tyle chodzi o zakaz jej spo ywania, to było dla ludzi Biblii oczywiste. Czę ciej wspomina się zakaz dotykania jej, fizycznego kontaktu. cierwo jest oznaczone w prawie wy ej wspomnianym terminem szekec – obrzydliwo ć, przez co gro ne jest nawet samo zbli anie się do niego. Dlaczego tak jest? Okazuje się, e padlina, podobnie jak zmarły człowiek, trup, grób, cmentarz itd., jest związana w prawodawstwie Tory z dziedziną mierci, która dla ydów była matką wszelkich nieczysto ci. Nieczysto ć mierci jest najbardziej zara liwa i najtrudniej usuwalna. Uniezdalnia do czynno ci kultowej, separuje od Boga i ludzi. Stąd dodatkowe naznaczenie kontaktu z padliną43. Prawodawca rozró nia dotknięcie się padliny, jakie mogło mieć miejsce przez przypadek, nieuwagę oraz noszenie czy podnoszenie padliny. W obu wypadkach Izraelita stawał się nieczysty a do wieczora tego dnia. Z nastaniem wieczoru (a zatem w rachubie biblijnej następnego dnia) bez jakiejkolwiek ceremonii oczyszczenia stawał się czysty. W wypadku noszenia czy przenoszenia padliny trzeba było dodatkowo wyprać ubranie. Tak np. S. Łach, Księga Kapłańska, s. 196. Kategoryczny zakaz spo ywania krwi wspomniany jest w Pięcioksięgu 7-krotnie: Rdz 9,4ś Kpł 3,17ś 7,26-27; 17,10-14; 19,26; Pwt 12,16.23-25; 15,23. 43 Szerzej M. Majewski, Impurity of death in the Torah, jw. 41 42 Sposób i procedura oczyszczenia mo e nam powiedzieć co nt. samej nieczysto ci, gdy owe procedury ró nią się w zale no ci od „cię ko ci” ska enia44. Biorąc pod uwagę stosunkowo krótki czas trwania nieczysto ci po dotknięciu cierwa oraz prostotę rytu oczyszczenia, nie mamy to do czynienia z tak silnym tabu, jak np. w przypadku zwłok ludzkich czy zjedzenia padliny. 10. Małe zwierzęta i ich padlina (Kpł 11,29-38.41-44) Małe stworzenia pełzające lub chodzące przy ziemi: gryzonie, małe płazy i gady (jak krety, myszy, szczury, jaszczurki, ółwie, kameleony) równie są nieczyste (Kpł 11,29-31). Po krótkim wstępie prawodawca wylicza znane sobie gatunkiŚ wymienia osiem rodzajów tych zwierzątek. Czę ć z nich to tak e mięso- i padlino ercy. Do tematu prawodawca powraca w chiastycznie zbudowanych wersetach 41-4445. Za pomocą cech zewnętrznych i sposobu poruszania się precyzuje nieczysto ć (tuŚ obrzydliwo ć) małych zwierzątek: tabu pokarmowym będzie to, co pełza na brzuchu, to co chodzi na czterech (krótkich) nogach i to, co ma wiele nóg. Partykuła kol „wszystko” wyklucza jakikolwiek wyjątek. Najbardziej reprezentatywnym „wykluczonym” tej grupy jest oczywi cie wą , którego pełzanie na brzuchu jest karą za rajski uczynek (Rdz 3,14), a tak e mysz. Z obrzydzeniem wspomina o nich Izajasz (Iz 66,17). W tej czę ci prawa pokarmowego znajduje się równie nieosobowo sformułowana zawodowa wiedza kapłańska na temat powodowania nieczysto ci przez nie ywe zwierzęta (Kpł 11,32-38). Nie tyle chodzi o dotknięcie się cierwa, bo o tym była ju mowa, ale o jego kontakt ze sprzętem domowym, naczyniami, wodą, jedzeniem i ziarnem. Małe gryzonie i inne niewielkie zwierzęta (np. myszy) dostawały się przecie do gospodarstw domowych i często tu ginęły. Prawodawca musiał odpowiedzieć na wątpliwo ci w przypadku kontaktu wyposa enia domowego z padliną tych zwierząt. Sprzęty dotknięte przez nie ywe zwierzęta stają się nieczyste i niezdatne do u ytku a do wieczora. Muszą być obmyte wodą. Naczynia gliniane musza być rozbite, a ich zawarto ć jest do wyrzucenia. Potrawy czy napoje przyrządzane w naczyniach przed spostrze eniem ich nieczysto ci nie mogą być spo ywane. Tak e piece, piekarniki i kuchenki z kamienia, z cegły czy z gliny musiały być zniszczone. Wyjątek stanowiło zanieczyszczenie zbiorników wody ( ródeł, cystern) oraz zasiewów (w. 36n). Jakim sposobem one nie zaciągały nieczysto ci. Milgrom, oceniając poszczególne nieczysto ci po sposobie i intensywno ci rytuału oczyszczenia (J. Milgrom, Rationale for Cultic Law. The Case of Impurity, Semeia 45 [1989] s. 104) uszeregował nieczysto ci od tych najbardziej powa nych do najl ejszych w taki sposóbŚ choroby skóry (Kpł 13 – 14), narodziny dziecka (Kpł 12), choroby weneryczne (Kpł 15,1-15), kapłan zanieczyszczony trupem (źz 44,26–27); nazirejczyk zanieczyszczony trupem (Lb 6,9-12), ten, którego nieczysto ć przedłu a się (Kpł 5,1-13), wiecki zanieczyszczony trupem (Lb 5,2-4; 19,1-20), krwawienie miesięczne kobiety (Kpł 15,19-24), rytuały Źnia Przebłagania (Lb 19,7-10ś Kpł 16,26.28), wycieki nasienia u mę czyzn (Kpł 15,16-18), zanieczyszczenie padliną (Kpł 11,24-40; 22,5), wtórne zanieczyszczenie (Kpł 15ś 22,4-7; Lb 19,21-22). W drobniejszych przypadkach, jak wtórne zanieczyszczenie przez dotyk czy rytuał Źnia Przebłagania osoba po prostu miała się wykąpać i wyprać ubranie (w pewnych przypadkach nie wspomina się o praniu, ale według Milgroma, to się zakłada) oraz poczekać do wieczora, by stać się czystą. 45 Chiastyczną budowę mają w. 41-41 i oddzielnie 43-44; zob. J. Milgrom, Leviticus 1-16, s. 683-684. 44 Najwidoczniej wymogi i przepisy czysto ci miały swe granice wyznaczone przez elementarne wymogi ycia. Potrzeba wody w krajach pustynnych i potrzeba zbo a na zasiew gwarantowały prze ycie i dlatego ograniczały przepisy o wykluczeniu46. Przepisy te sprawiają wra enie higienicznych, mających chronić przed zarazą spowodowaną przez chore i martwe zwierzęta – i w ten sposób często są tłumaczone. Jednak wyłączenie poza nawias wody i ziaren wyra nie wskazuje, e to nie samo zwierzę jest automatycznym no nikiem ska enia i powodów ich wykluczenia trzeba szukać zupełnie gdzie indziej. Zajmę się tym – jak wspomniałem na wstępie – w kolejnej publikacji. 11. Tłuszcz (Kpł 3,16n; 7,22-25) Dodatkowo w prawie pokarmowym został wykluczony tłuszcz zwierzęcy (Kpł 7,2225). Powstaje jednak pytanie, który z tekstów jest bardziej precyzyjny i wła ciwyŚ czy Kpł 7, gdzie sugeruje się wykluczenie ze spo ycia jedynie tłuszczu zwierząt ofiarnych47, czy Kpł 3, gdzie uroczy cie formułuje się taki zakaz: Cały tłuszcz należy do Pana! To jest ustawa wieczysta na wszystkie czasy i na wszystkie pokolenia, we wszystkich waszych siedzibach. Ani tłuszczu, ani krwi je ć nie będziecie! (Kpł 3,16n)48. W rytuale ofiar zwierzęcych (bydło, owce i kozy obejmuje wszystkie klasy zwierząt składanych w ofierze) cały ich tłuszcz był spalany jako dar dla Boga, nawet, gdy same ofiary były potem spo ywane (jak przy ertwie wspólnotowej/biesiadnej). Łój zwierząt ofiarniczych nie miał być wykorzystywany, je li zwierzę było darowane Bogu (czyli nie wykorzystane dla u ytku prywatnego). W celach prywatnych, gdy zwierzę padło, zostało rozszarpane lub zabite, mo na się było posługiwać jego tłuszczem do ró nych rzeczy (np. lampki), ale nie wolno było go je ć49 (ciągle nie wiadomo, czy chodzi o zakaz jedzenia wszelkiego tłuszczu, czy tylko wymienionych wcze niej zwierząt ofiarnych). Przepisy zakazujące spo ywania tłuszczu w ka dym z przypadków złączone są z zakazem spo ywania krwi. To sugeruje interpretację tego daru dla Boga równolegle do krwi ycia, jako analogiczny element zarezerwowany dla JHWH. Sankcja za przekroczenie tego prawa jest bardzo surowa: wykluczenie z ludu (7,25). 12. Inne teksty ST o prawie pokarmowym Inni widzą tu kontakt z ziemią jako chroniący przed nieczysto ciąŚ Przedmioty, które zetknęły się z padliną przejmowały nieczysto ć, chyba, e były osadzone w ziemi – ródła i studnie były więc wyłączone z tej reguły, podobnie ziarno zasadzone w ziemi. Namoczone ziarno oznacza ziarno przygotowane na pokarm (nie zasiew), jako takie mogło więc stać się nieczyste. Jeszcze inni sugerują, e woda i ziarno zawierały w sobie ycie, to były rodki podtrzymania ycia, dlatego pozostawały czysteś zob. W.H.J. Bellinger, Leviticus. Numbers (Understanding the Bible Commentary Series), Grand Rapids: Baker Books 2012, s. 140. 47 Tak np. A. Tronina, Księga Kapłańska. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz (Nowy Komentarz Biblijny, t. 3), CzęstochowaŚ źdycja w. Pawła 2006, s. 132. 48 Tak np. J. Heller (Die Symbolik des Fettes im AT, Vetus Testamentum 20 [1970] s. 106-108), który zauwa a, e pewne teksty sugerują, i w dawnym Izraelu tłuszcz był spo ywany (Pwt 32,14). Jednak pó niejsze prawodawstwo całkowicie zakazło jego spo ywania. 49 J. Milgrom, Leviticus 1-16, s. 427; J.M. Sprinkle, The Rationale of the Laws of Clean and Unclean, Journal of The Evangelical Theological Society 43/4 (2000) s. 641. 46 Prawo pokarmowe, a w szczególno ci podział na zwierzęta czyste i nieczyste, pojawia się w wielu innych miejscach ST, najczę ciej jednak w formie krótkich uwag. Z góry zakłada się znajomo ć przez czytelnika koszernego jadłospisu (np. Rdz 9,3-4; Wj 22,30; Kpł 17,13ś Pwt 12,15n.20-25; Sdz 13,4; 1Krl 5,3; Iz 66,3). Tzw. Trito-Izajasz piętnuje spo ywających nieczyste mięso (Iz 65,4; 66,1750), nie precyzując – poza wspomnieniem wieprzowiny i myszy – wszystkich wykluczonych gatunków. Podobnie czyni autor tradycji deuteronomistycznej, przypominając znany z Tory zakaz: Lecz odtąd strzeż sięŚ nie pij wina ani sycery i nie jedz nic nieczystego (Sdz 13,4.14). Nie konkretyzuje go, zakładając znajomo ć prawa dietetycznego Izraela. Wspomniany zakaz picia wina i sycery (która jest być mo e rodzajem piwa lub sfermentowanego napoju sporządzanego z daktyli lub niektórych zbó ) dotyczył tylko nazirejczyka, jakim był Samson (tu tak e jego matki). Nazirejczycy mieli szczególny obowiązek dbać, by nie je ć nic nieczystego (Sdz 13,4.7.13; por. Lb 6,5-8). Ozeasz straszy karą w postaci przymusu jedzenia nieczysto ci w obcej ziemi (Oz 9,3n); źzechiel potępia spo ywanie mięsa z krwią (źz 33,25n), a wspomniany Trito-Izajasz jedzących wieprzowinę (Iz 65,4). Kodeks więto ci przypomina nakaz rozró niania mięsa czystego od nieczystego (Kpł 20,22-26), a prorok Daniel, stawiany za wzór dla yjących w niewoli, unika wszelkiego niekoszernie przygotowanego pokarmu, zwłaszcza tego ze stołu królewskiego (Źn 1,8-16). Jedyny tekst, pozytywnie traktujący zwierzęta nieczyste i jakby nie wiadomy ich wykluczenia, to Prz 30,24-28, gdzie autor przysłowia numerycznego wymienia góralika, mrówki i jaszczurkę (a więc zwierzęta nieczyste) w kontek cie pochlebnym, stawiając jaką ich cechę za wzór. Chodzi jednak nie o ich spo ywanie ani obcowanie z nimi, ale o posłu enie się ich umiejętno ciami jako egzemplum dla człowieka (np. mrówką jako symbolem pracowito ci). Podsumowanie Według Tory człowiek yje w wiecie generalnie czystym i dobrym (P), większo ć rzeczy jest czystych. Jedynie niektóre czynno ci są naznaczone piętnem tabu, niektóre zwierzęta wykluczone, a niektóre rzeczy zanieczyszczają. Nieczysto ć w P ma charakter materialny, fizyczny. Zaka eni i zaka ający to konkretne przedmioty, osoby i czynno ci. W naszym przypadku to konkretne gatunki zwierząt. Pierwsze, co rzuca się w oczy to fakt, e klasyfikacja zwierząt zaproponowana w Torze jest zupełnie innego rodzaju ni systematyka czy taksonomia badawcza. Prawodawca grupuje gatunki i rodziny zwierząt ze względu na pewne widoczne kryteria morfologiczne oraz zachowania (poruszania się lub sposobu jedzenia), ale bez związku z ich anatomiczną przynale no cią czy miejscem ich naturalnego występowania. Wymieniona lista zwierząt zapewne nie pretenduje do bycia wyczerpującą. Przeciwnie, prawodawca – czy to w Kpł 11, Według nielicznych z tego tekstu wynika, e zakaz spo ywania pokarmów nieczystych obowiązuje a do końca wiata. 50 czy w Pwt 14 – raczej chce wyznaczyć ogólne reguły i obiektywne granice51. Choć podział wydaje się czasem zupełnie arbitralny i irracjonalny, wydaje się, e tymi wytycznymi rządzą pewne wewnętrzne prawidła i jaka logika. Nie są one jednak nigdzie wyartykułowane eksplicite. Kolejne spostrze enie dotyczy ró nicy, jaka ujawnia się w porównaniu prawa czysto ci zwierząt do prawa czysto ci w ogóle. Prawo pokarmowe wyra nie ró ni się od całego systemu czyste/nieczyste w literaturze kapłańskiej. Wska ę fundamentalne ró niceŚ 1. Podczas, gdy zwykłemu Izraelicie nie zabrania się zaciągnięcia innych nieczysto ci, np. połogu, seksu, pochowania zmarłego itd. (jest to jaka przypadło ć, która mo e go spotkać i nie jest zabroniona), tak w naszym przypadku jest on wyra nie ostrze ony by nie je ć mięsa nieczystego i unikać wszelkiej nieczysto ci pokarmowej. Źzięki temu – mo na powiedzieć – zaciąga czysto ć o warto ci pozytywnej, czysto ć wywalczoną, zdobytą wysiłkiem przestrzegania Prawa. Umiejętno ć powstrzymania się od czego jest przecie cnotą. Unikanie zanieczyszczenia pokarmem nieczystym jest zasługą – podczas gdy unikanie wtórnego zanieczyszczenia jakąkolwiek z ludzkich nieczysto ci wnikających z Kpł 12 – 15 i Lb 19 nie jest ani po ądane, ani doceniane. Piętnowanie przez proroków spo ywania niekoszernego mięsa potwierdza, e mamy do czynienia nie tylko z prawem liturgicznym, ale i z wyra nym nakazem moralnym, moralnym imperatywem. Izraelita podejmując to prawo, nie tylko unika nieczysto ci (podej cie negatywne), ale tak e w jakim sensie na laduje Boga, (imitatio Dei) (podej cie pozytywne). 2. Wszystkie elementy prawa czysto ci w Pięcioksięgu (Kpł 12 – 15 i Lb 19) mają ródło w człowieku i wywodzą się od niego (choroby skóry, wycieki, menstruacja, połóg, trup itd.). Tu jest przeciwnie – prawa pokarmowe wskazują na istnienie poza-ludzkiego ródła nieczysto ci, jakim są zwierzęta. 3. Czysto ć i nieczysto ć są warto ciami zmiennymi. Wszystkie nieczysto ci, jak zaznaczyłem wy ej, wywodzą się od człowieka i są tymczasowe, podlegają puryfikacji, oczyszczeniu. Człowiek mo e się oczy cić, sanktuarium skalane mo na puryfikować, ziemię zanieczyszczoną mo na odkazić. Natomiast w prawie o zwierzętach nieczysto ć jest stała i przynale y do konkretnego gatunku, jest niezmazywalna52. 4. Prawa o czysto ci dotyczą równie nie-Izraelitów. Natomiast prawo pokarmowe – tylko IzraelitówŚ mięso nieczyste czy padlinę nale y oddać przybyszowi (hebr. ger) lub 51 R.J. Rushdoony, The Institutes of Biblical Law, Nutley, N.J.: The Craig Press 1973, s. 298. W Biblii występują dwa rodzaje nieczysto ciŚ stała i niezmywalna (dotycząca zawsze i wszędzie danej rzeczy) oraz nieczysto ć chwilowa i przypadło ciowa, zaciągana na jaki czas, ale usuwalna. Nieczysto ci nabyte przylegają do rzeczy, które wcze niej były czyste. Taka nieczysto ć mo e na powrót zmienić się w czyste, to rodzaj czysto ci, która mo e zmieniać stan. Ten rodzaj nabytej nieczysto ci ma naturę i charakter kultowy. Jest te rodzaj nie-nabyty nieczysto ci. Jest to nieczysto ć własna, stała, jest własno cią danej rzeczy i nigdy nie mo e być zmyta poprzez kult lub akt rytualny. Takie obiekty są nieczyste z natury, jako takie, odra ające dla Boga same w sobie. Takie zanieczyszczenie występuje wła nie w przypadku u zwierząt, co sugeruje inny, ni kultyczny, charakter tych tabu. Mo na więc wyciągnąć wniosek, e nieczysto ć nabyta ma inne pochodzenie, inny charakter i słu y innemu celowi, ni nieczysto ć stała. Obie mają diametralnie ró ny charakter i cel. Nie mogą być w związku z tym uto samiane. 52 sprzedać obcemu (hebr. nochri) (Pwt 14,21). Tak więc, odwrotnie, ni prawa o nieczysto ci, które mogą dotyczyć równie nie-Izraelitów, prawa pokarmowe dotyczą wyłącznie Izraela – który ma się stać przez nie więty. Te ró nice pokazują, e przepisy pokarmowe mają swe ródło nie w staro ytnym pojęciu miazmatów (zanieczyszczeń, szkodliwych czynników) tkwiących w samych zwierzętach, ale w wiadomym wysiłku autora kapłańskiego, by osobliwy dogmat, doktrynę teologiczną przekuć na praktykę – aby Izrael był ludem więtym, a nie tylko zaledwie czystym w znaczeniu technicznym (wolnym od nieczysto ci). Te prawa dotyczą wyłącznie Izraela, który ma stać się narodem więtym dla JHWH. Ich nieprzestrzeganie wydaje się powodować obrazę taką, jak pewne, np. kazirodcze akty seksualne, karane przez Boga (zob. Kpł 20,17-25), które są wprost okre lone jako grzechy przeciw wezwaniu Izraela do bycia więtym. W prawie pokarmowym Bóg kilkukrotnie powoła się na argument najmocniejszy, na własną więto ćŚ Ponieważ Ja jestem Pan, Bóg wasz - u więćcie się! Bądźcie więtymi, ponieważ Ja jestem więty! (Kpł 11,44); Bo Ja jestem Pan, który wyprowadził was z ziemi egipskiej, abym był waszym Bogiem. Bądźcie więc więtymi, bo Ja jestem więty! (Kpł 11,45; por. te Kpł 20,22-26; Pwt 14,21). Wezwanie do więto ci wydaje się być nieodłącznym elementem prawa pokarmowego. Ono oddziela Izraela od innych narodów, ale nie tylko to. To jest więto ć w specyficznie kapłańskim ujęciu i postrzeganiu wiata. więto ć, która ma charakter usilnego podą ania za imago Dei oraz za idealnym obrazem kosmosu zaczerpniętym z Rdz 1. Marcin Majewski Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie BIBLIOGRAFIA Amar Z., Bouchnick R., Baroz G., The Contribution of Archaeozoology to The Identification of the Ritually Clean Ungulates Mentioned in The Hebrew Bible, The Journal of Hebrew Scriptures 10 (2010) s. 2-24. Bellinger W.H.J., Leviticus. Numbers (Understanding the Bible Commentary Series), Grand Rapids: Baker Books 2012. Bodenheimer F.S., Note on Invasions of Palestine by Rare Locusts, Israel Exploration Journal 1 (1950/1951) s. 146-148. Bräumer H., Das erste Buch Mose. Kapitel 1-11, Wuppertal: R. Brockhaus 1983. Brueggemann W., Genesis. A Bible Commentary for Teaching and Preaching, Atlanta: John Knox Press 1982. Chan K.K., You Shall Not Eat These Abominable Things. An Examination of Different Interpretations on Deuteronomy 14:3-20, East Asia Journal of Theology 3 (1985) s. 88-106. Clifford R.J., R.E. Murphy, Księga Rodzaju, w: Katolicki komentarz biblijny, red. R.E. Murphy, R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, red. wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa: Vocatio 2001. Cross F.M., The Priestly Tabernacle. A Study from an Archeological and Historical Approach, The Biblical Archaeologist 10 (1947) s. 45-68. Driver S.R., Deuteronomy. International Critical Commentary, NewYork: Charles Scribner's Sons 1895 (te on-lineŚ httpsŚ//archive.org/details/criticalexegetic00drivuoftś dostęp 26.04.2014). Eissfeld O., Einleitung in das Alte Testament, Tübingen: J.C.B. Mohr 1964. Firmage E.B., The Biblical Dietary Laws and the Concept of Holiness, w: Studies in the Pentateuch (VT Supp 41), red. J.A. Emerton, Leiden: E.J. Brill 1990, s. 177-208. Gunkel H., Genesis (wyd. 9), żöttingen: Vanderhoeck & Ruprecht 1977 (te Macon, GA: Mercer University Press 1997). Haselt G.F., Ist die Unterscheidung von reinen und unreinen Tieren in 3. Mose 11 noch relevant?, tłum. H. Schulenburg, publikacja on-line: http://glaube.org/wb/pages/bibelstudium/ist-die-unterscheidung-von-reinen-undunreinen-tieren-noch-relevant.php (dostępŚ 26.04.2014). Heller J., Die Symbolik des Fettes im AT, Vetus Testamentum 20 (1970) s. 106-108. Jaussen A., Coutumes des Arabes au pays de Moab, Paris: Gabalda 2010 (reprint). Kaiser W.C., The Book of Leviticus. Introduction, Commentary and Refelctions (The New Interpreter's Bible, t. 1), Nashville: Abingdon 1994. Koch K., Die Priesterschrift von Exodus 25 bis Leviticus 16. Eine überlieferungsgeschichtliche und literarkritische Untersuchung, żöttingenŚ Vandenhoeck & Ruprecht 1959. Köhler L., Die Bezeichnungen der Heuschrecke im Alten Testament, Zeitschrift des Źeutschen Palästina-Vereins 49 (1926) s. 328-333. Kuenen A., An Historico-Critical Inquiry into the Origin and Composition of the Hexateuch, London: Macmillan 1886. Larner B.D., Timid grasshoppers and fierce locusts. A ironic pair of biblical metaphors, Vetus Testamentum 49 (1999) s. 545-548. Lemański J., Księga Rodzaju. Rozdziały 1‐11. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz (Nowy Komentarz Biblijny, t. I/1), CzęstochowaŚ źdycja w. Pawła 2013. Łach S., Księga Kapłańska. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz, ekskursy (P ST II/1), Poznań-Warszawa: Pallotinum 1970. Majewski M., Impurity of death in the Torah. Death as a grand taboo, Scripta Classica 12 (2014) (w druku). Majewski M., Mieszkanie Chwały. Teologia sanktuarium Izraela na pustyni (Wj 25-31 i 3540), Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT 2008. McEvenue S.E., The Narrative Style of the Priestly Writer (Anchor Bible 50), Roma: Biblical Institute Press 1971. Milgrom J., Leviticus 1–16. A New Translation with Introduction and Commentary [The Anchor Bible, t. 3], New York: Doubleday 1991. Milgrom J., Rationale for Cultic Law. The Case of Impurity, Semeia 45 (1989) s. 103-109. Moran W.L., The Literary Connection Between Lev 11,13-19 and Dt 14,12-18, Catholic Biblical Quarterly 28 (1966) s. 271-277. Noordtzij A., The Book of Leviticus, tłum. R. Togtman, żrand RapidsŚ Zondervan Publishing House 1982. Noth M., Das dritte Buch Mose. Leviticus (Das Alte Testament Źeutsch, t. 6), żöttingenŚ Vandenhoeck & Ruprecht 1962 (wznowienia 1985 i 2011). Pinney R., The Animals in the Bible. The Identity and Natural History of All the Animals Mentioned in the Bible, Philadelphia - New York: Chilton Books 1964. Procksch O., Die Genesis, Leipzig: Deichertsche Verlagsbuchhandlung 1913. von Rad G., Genesis. A Commentary, Philadelphia: Westminster Press 1961. Rendtorff R., Die Gesetze in der Priesterschrift. Eine gattungsgeschichtliche Untersuchung, żöttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1954. Rushdoony R.J., The Institutes of Biblical Law, Nutley, N.J.: The Craig Press 1973. Simoons F.J., Eat Not This Flesh. Food Avoidances in the Old World, Madison: University of Wisconsin Press 1961. Sprinkle J.M., The Rationale of the Laws of Clean and Unclean, Journal of The Evangelical Theological Society 43/4 (2000). Tronina A., Księga Kapłańska. Wstęp, przekład z oryginału, komentarz (Nowy Komentarz Biblijny, t. 3), CzęstochowaŚ źdycja w. Pawła 2006. de Vaux R., Les sacrifices des porcs en Palestine et dans l’Ancient Testament, BZAW 77 (1958) 250-265. Walton J., V.H. Matthews, M.W. Chavalas, Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej, red. wyd. polskiego W. Chrostowski, Warszawa: Vocatio 2005. Westermann C., Genesis 1-11. A Commentary, Minneapolis: Augsburg Publishing House 1984.