Krzysztof Czyżewski, adwokat, Czyżewscy Kancelaria Adwokacka
Utwory samoistne to te, który są wytworem całkowicie samodzielnej działalności ich twórcy, od początku do końca, od pomysłu po realizację. Utwory niesamoistne natomiast to takie, które w jakiś sposób czerpią z twórczości istniejącej uprzednio. Te ostatnie dzielimy na te, które są jedynie inspirowane innymi utworami i te, które stanowią opracowanie innych utworów.
Wspomniany podział ma kluczowe znaczenie dla określenia praw i obowiązków twórcy każdego z tych utworów. O ile twórcy utworów inspirowanych mogą swobodnie tworzyć, a potem korzystać z efektów swoje pracy, to ci, którzy stworzyli utwory zależne, poddani są daleko idącym ograniczeniom w rozporządzaniu i korzystaniu z ich twórczości. Narysowanie jasnych kryteriów, które pozwalają na odróżnienie utworu inspirowanego od zależnego, nie jest i nigdy nie było łatwe. Można jednak wskazać na co najmniej trzy czynniki, które mogą pomóc we właściwej kwalifikacji. Są nimi: charakter elementu przejmowanego, jego rola w utworze pierwotnym i wtórnym oraz stopień przekształcenia przy zapożyczeniu. Utwór inspirowany to taki, który powstał wyłącznie z „podniety twórczej” wywołanej zapoznaniem się z innym dziełem. Nie przejmuje on żadnych twórczych elementów dzieła pierwotnego, a cechy indywidualności i oryginalności tkwią w elementach wytworzonych przez samego autora takiego utworu. Utwór inspirowany zatem czerpać będzie przede wszystkim z elementów niechronionych, ucieleśnionych w utworze oryginalnym – z pomysłu, tematu, techniki, sposobu lub metody. Ale już nie z ich konkretnego wyrażenia, które jest objęte ochroną na rzecz twórcy utworu pierwotnego. Jednak w przypadku, gdy do danego utworu przejęte zostaną konkretne, twórcze rozwiązania lub elementy i to one stanowić będą o twórczym charakterze dzieła wtórnego, wtedy będziemy mieli do czynienia z utworem zależnym.
Należy jednak pamiętać, że to właśnie charakter, a nie np. sama rozpoznawalność przejmowanych elementów, będzie miał podstawowe znaczenie dla dokonania rozróżnienia. O ile bowiem kluczowy dla popularności i rozpoznawalności utworu może być jego temat lub jego podstawa faktyczna bądź historyczna, to ze względu na brak ochrony tych elementów ich przejęcie nie będzie wpływało na kwalifikację powstającego z ich wykorzystaniem utworu jako zależnego. Kluczowe dla dokonania oceny będą zatem rodzaj i charakter elementów przejętych, a dopiero potem – po ustaleniu, że są to elementy twórcze - stopień ich rozpoznawalności w dziele oryginalnym i samodzielnie.
Istotne może okazać się również ustalenie, jaką rolę element przejmowany pełnił w utworze pierwotnym (czy był istotny, kluczowy dla postrzegania lub indywidualności utworu) i jakie znaczenie ma dla utworu, do którego został przejęty. Taki element może być bowiem rozpoznawalny, ale nie dominujący. Jeśli to nie on decyduje o twórczym charakterze utworu niesamoistnego, zapewne będziemy mieli do czynienia z inspiracją, a nie twórczością zależną. W końcu, należy pamiętać, że w praktyce ustalenie, czy mamy do czynienia z utworem inspirowanym czy zależnym, będzie wymagało zastosowania wiedzy specjalnej z danej dziedziny. To właśnie biegły będzie dokonywał porównania i oceny utworów objętych sporem.