Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji
Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji jest instrumentem finansowym w ramach polityki spójności służącym zapewnieniu wsparcia obszarom borykającym się z poważnymi wyzwaniami społeczno-gospodarczymi wynikającymi z transformacji w dążeniu do osiągnięcia neutralności klimatycznej. Fundusz ten ułatwi wdrażanie Europejskiego Zielonego Ładu, którego celem jest osiągnięcie neutralności klimatycznej UE do 2050 r.
Podstawa prawna
Artykuł 175 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1056 z dnia 24 czerwca 2021 r. ustanawiające Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji.
Kontekst
Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji jest jednym z kluczowych narzędzi Unii Europejskiej służących wspieraniu regionów w procesie transformacji w kierunku neutralności klimatycznej do 2050 r.
W grudniu 2019 r. Komisja Europejska przyjęła komunikat w sprawie Europejskiego Zielonego Ładu, w którym przedstawiła plan działania na rzecz nowej polityki wzrostu gospodarczego w UE. W ramach Europejskiego Zielonego Ładu i w dążeniu do celu, jakim jest skuteczne osiągnięcie neutralności klimatycznej UE w sprawiedliwy sposób, Komisja Europejska zaproponowała utworzenie mechanizmu sprawiedliwej transformacji, który obejmowałby Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji. Stwierdziła, że mechanizm ten powinien koncentrować się na regionach i sektorach, w których transformacja wywiera największe skutki ze względu na ich uzależnienie od paliw kopalnych, w tym węgla, torfu i łupków bitumicznych, a także na procesach przemysłowych charakteryzujących się wysoką emisją gazów cieplarnianych.
Mechanizm ten składa się z trzech filarów:
- Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji;
- specjalnego systemu w ramach Programu InvestEU;
- instrumentu pożyczkowego na rzecz sektora publicznego udostępnianego przez Europejski Bank Inwestycyjny w celu wprowadzenia dodatkowych inwestycji w odnośnych regionach.
Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji zapewnia przede wszystkim dotacje. Specjalny system transformacji w ramach InvestEU przyciąga inwestycje prywatne. Działalność Europejskiego Banku Inwestycyjnego powinna zapewnić efekt dźwigni w odniesieniu do publicznych środków finansowych.
Głównym celem wsparcia w ramach Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji jest dywersyfikacja gospodarcza obszarów najbardziej dotkniętych skutkami transformacji klimatycznej, a także przekwalifikowanie i aktywna integracja pracowników oraz osób poszukujących pracy z tych obszarów. Kryteria, zgodnie z którymi inwestycję będą się kwalifikowały do wsparcia w ramach pozostałych dwóch filarów mechanizmu sprawiedliwej transformacji, są szerzej zdefiniowane, aby obejmować również działania związane z transformacją energetyczną.
Cele
Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji jest kluczowym narzędziem wspierania obszarów najbardziej dotkniętych skutkami transformacji w dążeniu do osiągnięcia neutralności klimatycznej oraz zapobiegania pogłębianiu się dysproporcji regionalnych. Jego główne cele to łagodzenie skutków transformacji poprzez finansowanie dywersyfikacji i modernizacji lokalnej gospodarki oraz łagodzenie negatywnych skutków dla zatrudnienia. Aby osiągnąć te cele, fundusz wspiera inwestycje w dziedzinach takich jak łączność cyfrowa, czyste technologie energetyczne, redukcja emisji, regeneracja terenów przemysłowych, przekwalifikowanie pracowników i pomoc techniczna.
Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji wdrażany jest zgodnie z zasadami zarządzania dzielonego, co oznacza ścisłą współpracę z władzami krajowymi, regionalnymi i lokalnymi. Aby uzyskać dostęp do wsparcia z funduszu, państwa członkowskie muszą przedstawić terytorialne plany sprawiedliwej transformacji. W planach tych określają konkretne obszary interwencji w oparciu o gospodarcze i społeczne skutki transformacji. Plany te muszą w szczególności uwzględniać spodziewaną utratę miejsc pracy i transformację procesów produkcyjnych zakładów przemysłowych o najwyższej intensywności emisji gazów cieplarnianych.
Budżet i zasady finansowania
Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji zapewnia wsparcie wszystkim państwom członkowskim. Kryteria przydziału oparte są na emisjach przemysłowych w regionach o wysokiej intensywności emisji dwutlenku węgla, na zatrudnieniu w przemyśle oraz wydobyciu węgla kamiennego i brunatnego, produkcji torfu i łupków bitumicznych oraz na poziomie rozwoju gospodarczego. Państwa członkowskie, które nie zobowiązały się jeszcze do realizacji celu, jakim jest osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 r., otrzymają jedynie 50 % planowanego przydziału środków. Poziom unijnego współfinansowania projektów jest ustalany w zależności od kategorii regionu, w którym realizowane są te projekty. Dla regionów słabiej rozwiniętych ustala się go na poziomie maksymalnie 85 %, dla regionów w okresie przejściowym – na poziomie 70 % i dla regionów lepiej rozwiniętych – na poziomie 50 %.
Całkowity budżet Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji na lata 2021–2027 wynosi 17,5 mld EUR. Kwota 7,5 mld EUR jest finansowana z wieloletnich ram finansowych, a dodatkowe 10 mld EUR jest finansowane w ramach NextGenerationEU.
Państwa członkowskie mogą uzupełnić środki przydzielone im z Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji środkami przydzielonymi w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego Plus.
Rola Parlamentu Europejskiego
Podczas negocjacji w sprawie wniosku dotyczącego Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji Parlament Europejski był szczególnie zaniepokojony społeczno-gospodarczym wpływem transformacji w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu i zaproponował środki, które pomogą w przeprowadzeniu tego procesu bez dalszego pogłębiania dysproporcji między regionami i pozostawiania kogokolwiek samemu sobie.
Parlament Europejski zaproponował rozszerzenie zakresu działań, które mogą być finansowane w ramach Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, aby objąć jego zakresem działania mikroprzedsiębiorstw, uniwersytetów i publicznych instytucji badawczych, a także innowacje cyfrowe i działania w dziedzinie edukacji i włączenia społecznego. Umożliwiłoby to regionom, obywatelom, przedsiębiorstwom i innym zainteresowanym podmiotom skuteczne przeciwdziałanie społecznym, gospodarczym i środowiskowym, a także związanym z zatrudnieniem skutkom transformacji w kierunku gospodarki neutralnej dla klimatu. Ponadto Parlament Europejski zaproponował szereg wyłączeń w odniesieniu do niektórych rodzajów działalności gospodarczej, podkreślając znaczenie społecznego aspektu funduszu.
W 2020 r. Parlament Europejski zaproponował, by na Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji przeznaczyć znacznie wyższy budżet. Umożliwiło to dokonywanie przesunięć z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i Europejskiego Funduszu Społecznego Plus na zasadzie dobrowolności. Parlament Europejski zalecił również wprowadzenie „mechanizm zielonego nagradzania”, za pośrednictwem którego można przyznawać dodatkowe środki finansowe państwom członkowskim, które zdołają zmniejszyć emisje gazów cieplarnianych w szybszym tempie, niż oczekiwano.
Parlament przyjął oficjalnie ostateczny tekst rozporządzenia ustanawiającego Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji 18 maja, zaś Rada przyjęła go w głosowaniu 7 czerwca 2021 r. Ostateczny akt podpisano 24 czerwca, a 30 czerwca 2021 r. opublikowano go w Dzienniku Urzędowym.
Frédéric Gouardères