C Z A S O P I S M O K O M I S J I F I L O Z O F I I B Y D G O S K I E G O T O WA R Z Y S T WA N A U K O W E G O BYDGOSKIEGO ODDZIAŁU P OLSKIEGO T OWARZYSTWA F ILOZOFICZNEGO R O K XII N U M E R 19 (2012/4) Bydgoszcz 2012 ISSN 1642-3267 RADA NAUKOWA Seweryn Blandzi (Warszawa), Tadeusz Buksi ski (Pozna ), Artur Dobosz (Pozna ) Tadeusz Gadacz (Kraków), Adam Grzeli ski (Toru ), Brigitte Huber (Monachium) Marek N. Jakubowski (Toru ), Stanisław Judycki (Gda sk), Sabina Kruszy ska (Gda sk) Roman Kubicki (Pozna ), Dariusz Łukasiewicz (Bydgoszcz), Anna Pałubicka (Pozna ) Roger Pouivet (Nancy), Marek K. Siwiec (Bydgoszcz), Volodymyr Sklokin (Charków) Werner Stark (Marburg). Marek Szulakiewicz (Toru ), Alexey Vasilyev (Moskwa) Ireneusz Ziemi ski (Szczecin), Mirosław elazny (Toru ) – przewodnicz cy RECENZENCI SPOZA RADY REDAKCYJNEJ prof. dr hab. B. Andrzejewski, dr hab. K. Brzechczyn, dr hab. A. Chmielecki, prof. dr hab. S. Czerniak, prof. dr hab. Z. Drozdowicz, dr hab. J. Grad, prof. dr hab. A. Kaniowski, dr hab. R. Kleszcz, prof. dr hab. B. Kotowa, prof. dr hab. M. Kwiek, dr hab. N. Le niewski, dr A. Malitowska, dr hab. R. Mordarski, prof. dr hab. I. Lorenc, dr hab. W. Lorenc, dr hab. R. Marszałek, prof. dr hab. J. Migasi ski, prof. dr hab. J. Mizi ska, dr hab. B. Pa , dr hab. J. Rolewski, prof. dr hab. J. Such, prof. dr hab. A. Szahaj, prof. dr hab. L. Witkowski, prof. dr hab. M. Wesoły, prof. dr hab. W. Wrzosek, dr hab. Z. Tworak, prof. dr hab. W. Tyburski, dr hab. R. Wi niewski, dr hab. P. Zeidler, prof. dr hab. K. Zamiara, prof. dr hab. J. elazna, prof. dr hab. B. yłko KOMITET REDAKCYJNY Mateusz Bonecki, Grzegorz A. Dominiak, El bieta Łukasiewicz, Marek Pepli ski REDAKTOR NACZELNY Grzegorz A. Dominiak TOM POD REDAKCJ Marka Peplińskiego REDAKCJA J ZYKOWA mgr Kamila Dominiak (j. polski), dr Jarosław Jakubowski (j. francuski), dr Elżbieta Łukasiewicz (j. angielski), mgr Andrzej Mikulski (j. niemiecki) PROJEKT OKŁADKI I ILUSTRACJE Waldemar Kakareko Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy szego, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gda skiego w Gda sku, Instytut Filozofii Uniwersytetu im. Adama Mickiwicza w Poznaniu, Instytut Filozofii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy oraz Oficyn Wydawnicz Epigram. Redakcja dzi kuje za pomoc w wydaniu „Filo-Sofiji” BY-NC Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 3.0 Polska. Licencja ta pozwala na kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych. Warunek ten nie obejmuje utworów zależnych (mogą zostać objęte inną licencją). http://creativecommons.org/licences/by-nc/3.0/pl © Oficyna Wydawnicza Epigram and Contributions: Authors, 2012 ISSN 1642-3267 Za publikacj tekstu w Filo-Sofiji przysługuje 7 pkt. zgodnie z ministerialn ocen czasopism dla potrzeb oceny parametrycznej jednostek naukowych (nr na li cie ministerstwa – B 462). ADRES INTERNETOWY DO KORESPONDENCJI: PRZYGOTOWANIE EDYTORSKIE: grzegorz.a.dominiak@post.pl www.filo-sofija.pl Oficyna Wydawnicza Epigram ROZPOWSZECHNIANIE: www.epigram.eu Oficyna Wydawnicza Epigram ul. J. Bielawskiego 1/17, 85-796 Bydgoszcz tel. 608 44 50 77 SPRZEDA INTERENTOWA: www.ksiegarnia.e-akademickie.pl DRUK I OPRAWA TOTEM, 88-100 Inowrocław, ul. Jacewska 89 tel. (+48 52) 35 400 40 fax (+48 52) 56 101 43 e-mail: totem@totem.com.pl Spis tre ci Contents .................................................................................................................... Noty o autorach ......................................................................................................... O Bogu i człowieku: wszechwiedza, wszechmoc i ludzka wolno ć Marek Pepli ski, Od redakcji. O wiedzy Boga, Jego wszechmocy i ludzkiej wolno ci ......................................................................................................... Stanisław Judycki, Kuszenie i wolna wola. O pewnym rozwiązaniu problemu natury relacji między ludzką wolno cią a wszechwiedzą Boga ................................. Ryszard Kleszcz, Logika, wszechmoc, Bóg ............................................................. Martyna Koszkało, Futura contingentia jako przedmiot wiedzy Boga. Stanowisko Jana Dunsa Szkota ........................................................................................ El bieta Jung, Co – zdaniem angielskich my licieli XIV wieku – Bóg wie o przygodnej przyszło ci? ................................................................................ Ryszard Mordarski, Wszechwiedza a wieczno ć ..................................................... Dariusz Łukasiewicz, Wszechwiedza Boża a problem zła z perspektywy teizmu otwartego ....................................................................................................... Adam wie y ski, Miejsce koncepcji ograniczonej wiedzy Boga w strukturze „teizmu otwartego” ........................................................................................ Krzysztof Hubaczek, Molinizm a problem zła moralnego ....................................... Michał Głowala, Wiedza przedziwna. Akwinata o niezmienno ci i wieczno ci wiedzy Boskiej ............................................................................................................ Marek Pepli ski, Czy wiedzy Boga nie da się pogodzić z wolno cią człowieka? Analiza wybranych argumentów ................................................................... 6 7 11 21 37 53 75 99 117 131 143 157 175 Rozprawy i artykuły Natalia Marcinowska, Russellowska krytyka argumentów na rzecz istnienia Boga ....... O. Jacek Maria Norkowski OP, Koncepcja mierci mózgowej w wietle analiz: czy da się ją obronić? ................................................................................ 193 R e c e n z j e . O m ó w i e n i a .............................................................................. 253 Martin Heidegger, Gesamtausgabe, II. Abteilung: Vorlesungen 1919–1944, Band 35: Der Anfang der abendländischen Philosophie. Auslegung des Anaximander und Parmenides, (Hrsg.) P. Trawny, Vittorio Klostermann Verlag, Frankfurt am Main 2012, 272 ss. (GA 35) (Daniel Sobota) (s. 253); Karen Gloy, Wprowadzenie do filozofii wiadomo ci. Problematyka i historia zagadnienia wiadomo ci oraz samo wiadomo ci, przeł. T. Kubalica, Wydawnictwo WAM, Kraków 2009, 311 ss. (Krzysztof Rogucki) (s. 264) 213 CONTENTS “Filo-Sofija,” Vol. 19 (2012/4) Notes on the Authors ................................................................................................. ON GOD AND MAN: OMNISCIENCE, OMNIPOTENCE AND HUMAN FREEDOM Marek Pepli ski, Editorial. On God’s Knowledge, Omnipotence, and Human Freedom ........................................................................................................ Stanisław Judycki, Temptation and Free Will. A Solution to the Problem of the Relationship Between Human Free Will and God’s Omniscience .................. Ryszard Kleszcz, Logic, Omnipotence, God ............................................................. Martyna Koszkało, God’s Knowledge of Future Contingents. John Duns Scotus’ Explanation .................................................................................................... El bieta Jung, What Does God Know About Future Contingents? – According to Some Fourteenth-Century English Thinkers ........................................................... Ryszard Mordarski, Eternity and Omniscience ....................................................... Dariusz Łukasiewicz, Divine Omniscience and the Problem of Evil from the Perspective of Open Theism .......................................................................... Fr.Adam wie y ski, On Limited Divine Knowledge in the Structure of Open Theism ...... Krzysztof Hubaczek, Molinism and the Problem of Moral Evil ............................... Michał Głowala, Wonderful Knowledge. Aquinas on the Immutability and Eternity of God’s Knowledge ........................................................................................... Marek Pepli ski, Is Divine Knowledge Incompatible with Human Freedom? An Analysis of Some Arguments .......................................................................... 7 11 21 37 53 75 99 117 131 143 157 175 ARTICLES Natalia Marcinowska, Bertrand Russell’s Critique of the Arguments for the Existence of God ..................................................................................................................... Fr. Jacek Maria Norkowski OP, The Brain Death Reconsidered—Is It a Tenable Concept? ..................................................................................................... 213 REVIEWS ................................................................................................................ 253 Martin Heidegger, Gesamtausgabe, II. Abteilung: Vorlesungen 1919–1944, Band 35: Der Anfang der abendländischen Philosophie. Auslegung des Anaximander und Parmenides, (Hrsg.) P. Trawny, Vittorio Klostermann Verlag, Frankfurt am Main 2012, 272 pp. (GA 35) (Daniel Sobota) (p. 253); Karen Gloy, Wprowadzenie do filozofii wiadomo ci. Problematyka i historia zagadnienia wiadomo ci oraz samo wiadomo ci, przeł. T. Kubalica, Wydawnictwo WAM, Kraków 2009, 311 pp. (Krzysztof Rogucki) (p. 264) 193 7 Noty o autorach M i c h a ł G ł o w a l a – dr, adiunkt w Zakładzie Filozofii Staro ytnej i redniowiecznej Instytutu Filozofii Uniwersytetu Wrocławskiego. Główne obszary zainteresowa : metafizyka umysłu ludzkiego; charakterystyka aktywno ci władz duszy ludzkiej (zwłaszcza rozumu i woli), samych tych władz i ich sprawno ci (habitus) z perspektywy ogólnej teorii aktu i mo no ci; ogólna teoria aktu i mo no ci. To wszystko – w scholastyce XIII–XVII w., ze szczególnym uwzgl dnieniem szkół tomistycznych w scholastyce XVI/XVII w. Wybrane publikacje: Uczenie i pokazywanie palcem. Akwinata i Henryk z Gandawy o przyczynowo ci nauczyciela, [w:] Człowiek i wiat wokół niego. Studia z filozofii redniowiecznej, red. M. Manikowski, Instytut Filozofii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2008; Czym jest rozumowe wnikanie? Rozumno ć w wietle kryteriów tożsamo ci aktów, [w:] Swoisto ć człowieka? Rozumno ć, red. G. Bugajak, J. Tomczyk, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009; Dlaczego pewnych rodzajów rzeczy nigdy nie wolno robić? Malum ex genere i bytowo ć uczynku ludzkiego, „Studia Philosophica Wratislaviensia”, vol. V, fasc. 3 (2010), s. 137-148; Co wyrażają predykaty relacyjne? Jan od w. Tomasza oraz Bartłomiej Mastri i Bonawentura Belluto o czterech typach realno ci relacji, „Studia Philosophica Wratislaviensia”, vol. VII, fasc. 1 (2012), s. 57-70; publikacje zwarte – Łatwo ć działania. Klasyczna teoria cnót i wad w scholastyce, Wydawnictwo TN KUL, Lublin 2012; w. Tomasz z Akwinu, O cnotach rozumu. Komentarz do VI księgi Etyki nikomachejskiej Arystotelesa, przekład i opracowanie M. Głowala, J. Kosta , M. Otlewska, W. Ziółkowski, współpraca M. Filip, Oficyna Wydawnicza „ATUT”, Instytut Filozofii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010. K r z y s z t o f H u b a c z e k – adiunkt w Zakładzie Filozofii Współczesnej Instytutu Filozofii Uniwersytetu Szczeci skiego. Publikował m.in. w „Kwartalniku Filozoficznym”, „Rocznikach Filozoficznych KUL”, „Analizie i Egzystencji”, „Diametrosie”. Wydał ksi k Bóg a zło. Problematyka teodycealna w filozofii analitycznej (Wrocław 2010) w ramach serii „Monografie. Seria humanistyczna” Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Obecnie zajmuje si filozofi religii, a tak e przygotowuje monografi po wi con problematyce wolno ci woli i odpowiedzialno ci moralnej. S t a n i s ł a w J u d y c k i – prof. dr hab., kierownik Zakładu Metafizyki i Filozofii Religii w Instytucie Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gda skiego, autor ksi ek: Intersubiektywno ć i czas. Przyczynek do dyskusji nad pó ną fazą poglądów Edmunda Husserla, Lublin 1990; Umysł i synteza. Argument przeciwko naturalistycznym teoriom umysłu, Lublin 1995; wiadomo ć i pamięć. Uzasadnienie dualizmu antropologicznego, Lublin 2004; Bóg i inne osoby. Próba z zakresu teologii filozoficznej, Pozna 2010. Obszary zainteresowa : epistemologia, filozofia współczesna, filozofia umysłu, teologia filozoficzna. E-mail: s.judycki@ug.edu.pl E l b i e t a J u n g , dr hab. prof. UŁ, Kierownik Katedry Historii Filozofii w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Łódzkiego. Główne zainteresowania to filozofia i teologia pó nego redniowiecza, historia nauki do czasów Newtona, historia kobiet my licielek, współczesny feminizm. Około 100 publikacji w j zykach kongresowych, wydania krytyczne tekstów łaci skich, tłumaczenia 8 NOTY O AUTORACH z łaciny na j zyk polski. Do 2012 r. członek Prezydium Societé Internationale pour l’Etude de la Philosophie Médiévale, redaktor naczelna „Mediaevalia Philosophica Polonorum”. N a t a l i a M a r c i n o w s k a – studentka II roku studiów magisterskich z filozofii na Uniwersytecie Gda skim. W semestrze zimowym roku akademickiego 2012/2013 przebywała na Uniwersytecie Karola w Pradze. Obecnie zajmuje si filozofi Józefa Tischnera oraz filozofi religii. R y s z a r d K l e s z c z – dr hab., prof. Uniwersytetu Łódzkiego; pracuje w Katedrze Filozofii Analitycznej w Instytucie Filozofii UŁ. Zainteresowania badawcze: epistemologia, filozofia analityczna, filozofia polska XX w., metafilozofia, filozofia religii, metaetyka, metodologia nauk humanistycznych. Opublikował, oprócz kilkudziesi ciu artykułów, m.in. ksi ki O racjonalno ci. Studium epistemologiczno-metodologiczne (1998), O rozumie i warto ciach (2007). Redagował polskie wydanie pracy Chaima Perelmana pt., Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja (2002) oraz współredagował (wraz z J. Kaczmarkiem) zbiór rozpraw pt. Wokół logiki i filozofii. Księga jubileuszowa z okazji 60. urodzin Profesora Grzegorza Malinowskiego (2005). M a r t y n a K o s z k a ł o – dr, adiunkt w Zakładzie Historii Filozofii Staro ytnej i redniowiecznej, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gda skiego. Zainteresowania badawcze: historia filozofii staro ytnej i redniowiecznej, filozofi a Boga, Jan Duns Szkot, problem jednostkowienia, etyka redniowieczna. Autorka monografii Indywiduum i jednostkowienie. Analiza wybranych tekstów Jana Dunsa Szkota (Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2003), artykułów dotycz cych metafizyki i etyki Jana Dunsa Szkota, scholastyki nowo ytnej, haseł encyklopedycznych z zakresu filozofii redniowiecznej w Powszechnej Encyklopedii Filozofii i tłumacze z łaciny. Adres e-mail: fi lmko@univ.gda.pl . D a r i u s z Ł u k a s i e w i c z – dr hab., prof. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, dyrektor Instytutu Filozofii UKW, autor ponad 70 publikacji w tym m.in. ksi ek: Stany rzeczy i prawda. Szkice filozoficzne (2002), Filozofia Tadeusza Czeżowskiego (2002), Actions, products and things. Brentano and Polish Philosophy (ed. with A. Chrudzi ski) (2006), Sąd i poznanie w fenomenologii Edmunda Husserla (2008), Scientifi c Knowledge and Common Knowledge (ed. with R. Pouivet) (2009), Rozumieć cierpienie. Wokół my li Jana Pawła II i pytań o przyszło ć chrze cijaństwa (red. z M.K. Siwcem, S. Warzy skim) (2010). Zainteresowania naukowobadawcze: filozofia austriacka (Bolzano, Brentano, Meinong), filozofia niemiecka (Husserl i fenomenologia), szkoła lwowsko-warszawska, filozofia analityczna (analityczna metafizyka i metaetyka, filozofia religii). R y s z a r d M o r d a r s k i – dr hab., prof. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zajmuje si etyk , filozofi polityki i filozofi religii. Opublikował m.in. Klasyczny racjonalizm p o l i t y c z n y w ujęciu Leo Straussa (2007). Przeło ył i wst pem opatrzył wybór tekstów Leo Straussa, pt. Jerozolima i Ateny oraz inne eseje z filozofii politycznej (2012). O . J a c e k Maria Norkowski OP – dr. Jest lekarzem i zakonnikiem. Studia medyczne uko czył w 1982 r. na obecnym Uniwersytecie Medycznym w Poznaniu. W 1991 r. uzyskał stopie magistra filozofii na Papieskiej Akademii Teologicznej. Tematem pracy była analiza filozoficzna powstawania i rozwoju wiadomo ci u człowieka. Prac doktorsk z medycyny obronił pod kierunkiem prof. Jana Talara w roku 2009 na UMK w Toruniu. Praca ta ukazała si w formie ksi kowej pod tytułem Medycyna na krawędzi (Polwen, 2010). Nie wykonuje zawodu 9 NOTY O AUTORACH lekarskiego. Jest kapłanem i wykładowc teologii moralnej, w tym – bioetyki, na Papieskim Uniwersytecie Angelicum w Rzymie. M a r e k A n d r z e j P e p l i s k i – dr, adiunkt w Zakładzie Metafizyki i Filozofii Religii, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gda skiego. Specjalizuje si w filozofii religii, epistemologii i metaetyce. Autor ponad pi ćdziesi ciu publikacji, artykułów, haseł, tłumacze , drukowanych m.in. w „Kwartalniku Filozoficznym”, „Kognitywistyka i Media w Edukacji”, „Roczniki Filozoficzne”, „Przegl d Religioznawczy”, „Filo-Sofija” oraz w pracach zbiorowych. Redagował nr 15. „Filo-Sofiji” (4/2011) po wi cony metafizyce i filozofii religii. K s . A d a m w i e y s k i – dr; pracuje w Katedrze Filozofii Przyrody, Instytut Filozofii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszy skiego w Warszawie. Zainteresowania badawcze: filozofia cudu, ydowska filozofia przyrody, zagadnienie mierci człowieka w uj ciu filozoficznym, problematyka relacji mi dzy naukami przyrodniczymi a teologi . Najwa niejsze publikacje (od najnowszych): Filozofia cudu. W poszukiwaniu adekwatnej koncepcji zdarzenia cudownego (2012); The Philosophy of Nature, Chance, and Miracle, “American Journal of Theology and Philosophy”, 32 (2011), no. 3; W poszukiwaniu żydowskiej filozofii przyrody, [w:] Z zagadnie filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody, t. 20, red. A. Lema ska, M. Luba ski, A. wie y ski, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2011; Is chance an “element” of miracle? In search for common aspect of miraculous and chance events, “Studia Philosophiae Christianae”, 46 (2010), no. 2; Majmonidesowe rozumienie zdarzeń cudownych a wspołczesna filozofia cudu, „Studia Judaica”, 12 (2009), nr 1-2 (23-24); Nowożytne przemiany idei samorodztwa, „Roczniki Filozofi czne”, 57(2009), nr 1; Philosophy of Human Death. An Evolutionary Approach, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009; The Evolutionary Concept of Human Death, “Forum Philosophicum. International Journal for Philosophy”, 13 (2008), no. 1. Adres strony www: www.pustelnik.org.pl O BOGU I CZŁOWIEKU: WSZECHWIEDZA, WSZECHMOC I LUDZKA WOLNO Ć Filo–Sofija Nr 19 (2012/4), s. 11-20 ISSN 1642-3267 Marek Pepliński Uniwersytet Gda ski Od redakcji. O wiedzy Boga, Jego wszechmocy i ludzkiej wolno ci Ludzka kultura, któr mo na traktować przez analogi jako siedlisko dla ludzkiego ycia duchowego, przejawia si w kilku esencjalnych dla niej wymiarach. Jednym z nich, i to podstawowym, jest ycie teoretyczne człowieka wzi tego gatunkowo. Patrz c z perspektywy historycznej, europejskie pocz tki tego rodzaju ycia si gaj przynajmniej czasów pierwszych filozofów jo skich. W ci gu ponad dwudziestu stuleci wydało ono swoje owoce w postaci filozofii, nauk szczegółowych, a tak e, wraz z pojawieniem si d enia chrze cijan do zrozumienia swojej wiary w kategoriach greckiego logosu, w postaci kilku ró nych rodzajów teologii chrze cija skiej. Nieuniknione, z racji podmiotowych, d enie do powi zania rozumu i wiary postawiło religi chrze cija sk przed zadaniem obja niania tajemnic Objawienia. Pojawiła si zatem konieczno ć zmierzenia si z paradoksami wiary i tymi twierdzeniami wiary przedmiotowej, które, odnosz c si do natury Boga oraz Jego działania wobec Stworzenia, zwłaszcza za człowieka, wydawały si rodzić sprzeczno ci logiczne. Z drugiej strony, niektórzy chrze cijanie, b d cy jednocze nie filozofami i dysponuj cy narz dziami mylowymi w postaci poj ciowo ci greckiej i ówczesn wiedz , zostali postawieni przed zadaniem wypracowania nowych koncepcji filozoficznych, w tym nowej ontologii, antropologii i etyki, uwzgl dniaj cych specyfik danych Objawienia. Dysponowali oni co prawda rozmaitymi koncepcjami Boga i bosko ci, a tak e relacji Pierwszej Przyczyny czy bóstw do człowieka1, wypracowanymi w obszarze religijno ci greckiej i rzymskiej oraz ich filozofii, jednak nieraz generowały one 1 Przykładem tego mog być pogl dy filozofów greckich dotycz ce mo liwo ci zbli enia si czy nawet przyja ni Boga (istot boskich) i człowieka, nie mówi c ju o kwestii Wcielenia. Zob. Etyka Nikomachejska, 1158 b33-1159 a5 oraz funkcj Erosa jako daimoniona, opisan w Biesiadzie przez Platona. 12 MAREK PEPLI SKI nieortodoksyjne rozwi zania teologiczne oraz okazywały si niewystarczaj ce do uj cia implicite zawartej w Objawieniu metafizyki i koncepcji ycia moralnego.2 W przypadku kwestii omawianych w niniejszym tematycznym numerze Filo-Sofiji mamy do czynienia ze splotem problematyki metafizycznej natury Boga z zagadnieniami antropologicznymi dotycz cymi człowieka. w. Augustyn z Hippony twierdził, e s dwa zasadnicze obiekty dociekania filozoficznego: Bóg i ludzka dusza. W tym wypadku zostały one powi zane przez główne zagadnienia niniejszego zbioru, jakimi s wiedza Boga oraz jej relacja do ludzkiej wolno ci, w tym za cz sto pojawiaj cy si problem fatalizmu. Ten ostatni wydaje si powstawać zarówno ze wzgl du na koncepcj Opatrzno ci, jak i boskiej wszechwiedzy czy przedwiedzy, przy temporalnym uj ciu wieczno ci Boga. Zagadnienia natury czasu, wieczno ci oraz zmienno ci i niezmienno ci Boga przewijaj si w kolejnych artykułach. Problematyka natury Absolutu i przypisywanych Mu boskich atrybutów, wyra aj cych nasze próby uj cia tej natury, nale do teologii filozoficznej, która rozwija poj cie Pierwszej Przyczyny uzyskane w wyja nianiu filozoficznym wiata. Czyni to najcz ciej w kontek cie i we współpracy z koncepcjami teologicznymi i ideami filozoficznymi zwi zanymi z dominuj c w danym kr gu kulturowym religi i teologi . Jedynym z powstaj cych w tym kontek cie zagadnie jest kwestia spójno ci atrybutów, innym kwestia spójno ci koncepcji teologicznych z filozoficzn wiedz o rzeczywisto ci, czasie, bycie Absolutnym i bycie ludzkim, z wiedz o tym, co realne i tym, co mo liwe lub niemo liwe, o poznaniu ludzkim i boskim. Problematyka teologii filozoficznej ma dwie powi zane ze sob cechy. Jest niezwykle trudna, ze wzgl du na jej zło ono ć i uwikłanie w wiele zagadnie z obszaru metafizyki, teorii poznania, logiki, filozofii umysłu czy filozofii przyrody. Z drugiej strony, jest niezwykle interesuj ca, zarówno z powodów egzystencjalnych, jak i z racji, i dotyczy Boga – Bytu, który jest najmniej dla nas zrozumiały, najbardziej przekraczaj cy nas i tajemniczy. Podobnie jak czynili to filozofowie w poprzednich wiekach, ale i obecnym stuleciu, autorzy tekstów z niniejszego tomu staraj si systemowo lub/i historycznie uj ć i rozwi zać w najlepszy mo liwy sposób zagadnienia dotycz ce wiedzy Boga, Jego wszechmocy oraz ludzkiego losu i wolno ci człowieka. Problematyka przejawiaj ca si w niniejszym zbiorze nale y do tradycji teologii filozoficznej dotycz cej przymiotów Boga wynikaj cych z Jego działania. Chodzi tu zwłaszcza o intelekt i wol Boga, Jego wiedz i wszechmoc oraz o sposób w jaki te zagadnienia krzy uj si z zagadnieniami antropologii filozoficznej, metafizyki, logiki i etyki generuj zagadnienia poprawnego rozumienia zakresu wiedzy i wszechmocy Boga, Opatrzno ci, wolno ci człowieka, odpowiedzialnoci za zło i nadziei płyn cej z wiary w Boga. Dobór i uporz dkowanie kolejno ci 2 E. Gilson, Bóg i filozofia, przeł. M. Kochanowska, IW Pax, Warszawa 1982; Colin Brown, Christianity & Western Thought. A History of Philosophers, Ideas & Movements, Vol. 1, IVP Academic, Leicester 1990, s. 19-99. 13 OD REDAKCJI. O WIEDZY BOGA, JEGO WSZECHMOCY I LUDZKIEJ WOLNO CI tekstów opublikowanych w niniejszym numerze „Filo-Sofiji” zostały dokonane zgodnie z nast puj cymi zasadami. Ka dy z tekstów systematycznych zawiera analiz głównych kategorii i poj ć, które wyznaczaj dyskusj na temat wiedzy Boga i jej relacji do ludzkiej wolno ci. Teksty historyczne po wiecone redniowiecznym uj ciom zagadnienia maj za znaczenie równie dla systematycznych dyskusji, identyfikuj c główne pryncypia dotychczasowej debaty i ubogacaj c aktualne dyskusje o wcze niejsze, nie zawsze aktualnie uwzgl dniane rozwi zania. Zbiór otwieraj dwa artykuły systematyczne, z których pierwszy dotyczy natury wolno ci człowieka prezentuj c nowe uj cie tej e, drugi za po wi cony jest kluczowemu w rozumieniu Boga monoteizmu chrze cija skiego atrybutowi wszechmocy, w jego relacji do porz dku logicznego. Kolejne dwa artykuły zawieraj historyczne wprowadzenie do debaty nad relacj boska wszechwiedza – wolno ć człowieka. Po uj ciu historycznym przychodzi pora na trzy artykuły wskazuj ce w jaki sposób pojmowanie wieczno ci Boga, a nast pnie ewentualnej ograniczono ci wiedzy Boga ma wpływ na rozwi zanie problemu owej relacji. Dwa ostatnie z tej grupy teksty stanowi jednocze nie wa ne przyczynki do sprecyzowania rozumienia czym jest stosunkowo nowe stanowisko zwane teizmem otwartym. Kolejny artykuł porusza kwestie systematyczne relacji koncepcji wiedzy po redniej do problematyki teodycealnej. Przedostatni z systematycznych tekstów nawi zuje do problematyki przewijaj cej siew poprzedzaj cych sze ciu artykułach pokazuj c w jaki sposób mo na bronić niezmienno ci wiedzy Boga o zmiennych wolnych ludzkich działaniach. Zbiór artykułów dotycz cych wiedzy Boga zamyka artykuł podwa aj cy argumentacj , e taka wiedza Boga jest niekompatybilna z libertaria sk poj ta wolno ci człowieka. Numer zamykaj dwa teksty z działu rozprawy i artykuły oraz recenzje. Zagadnienie relacji wolno ci człowieka i wszechwiedzy Boga podejmuje Stanisław Judycki w rozprawie Kuszenie i wolna wola. O pewnym rozwiązaniu problemu natury relacji między ludzką wolno cią a wszechwiedzą Boga, prezentuj c oryginalne rozwi zanie d ce do wyj cia poza dylematy determinizmu i ograniczenia wiedzy Boga. Judycki zwraca uwag na znaczenie podejmowanej problematyki, wag , jak si wydaje, cz sto niedostrzegan albo tak , której nie oddano odpowiednio, stawiaj c pytanie o ludzk wolno ć w kontek cie wszechwiedzy Boga w odniesieniu do spraw moralnie nieistotnych lub te zbyt pochopnie ujmuj c problem w postaci dylematu: ograniczenie wiedzy Boga lub zaprzeczenie wolno ci człowieka. Pochopno ć ta mo e dotyczyć te rozstrzygania na korzy ć jednej ze stron dylematu. Prowadzi to niekiedy, zdaniem autora, do karykaturalnego wykrzywienia problemu, gdy tymczasem kwestie dotycz ce zbawienia, ycia wiecznego oraz pot pienia, zagadnienia relacji do Boga wszystkich sko czonych istot nale do najpowa niejszych i tak powinny być traktowane. Judycki zwraca uwag , e adekwatn metod uj cia zagadnienia, tak aby nie straciło ono swego swoistego sensu, nie jest potraktowanie go wył cznie w kategoriach abstrakcyjnie uj tej ontologii, lecz uwzgl dnienie jego chrze cija skich zało e . Do takich 14 MAREK PEPLI SKI uwarunkowa zagadnienia, o którym mowa, nale y idea, e Bóg sprawdza wiar osób uwikłanych w sytuacje egzystencjalnie doniosłe, w duchu zawartego w Modlitwie Pa skiej „nie wód nas na pokuszenie”. Zgodnie z tym, argumentuje Judycki, w problemie wolno ci ludzkiej i wszechwiedzy Boga, nie chodzi o abstrakcyjne decyzje w sprawach nieistotnych, lecz o rzecz zasadnicz , to znaczy o niepoddanie si kuszeniu wiatem. Judycki twierdzi te , i istnieje mo liwo ć unikni cia dylematu powszechnego determinizmu i wolno ci poprzez przyj cie trzeciego rozwi zania. Płynie ono z inspiracji ide ycia wiecznego osób ludzkich, któr głosi religia i filozofia chrze cija ska. Motyw ten nie po raz pierwszy pojawia si w dociekaniach Judyckiego, który sugeruje, e w yciu wiecznym zrealizowany jest taki sposób działania osób, który przekracza opozycj ‘wolno ć – determinizm’, w naszym aktualnym jej rozumieniu. Je eli pragniemy zachować terminologi „wolno ci”, to w yciu wiecznym mamy do czynienia z prawdziw wolno ci . Jest ona czym innym ni to, czego obecnie do wiadczamy jako wolno ć wolnej woli. Autor, analizuj c płyn c z tego do wiadczenia koncepcj wolno ci, twierdzi, e „istnieje bardzo wiele racji na rzecz tego, e wolna wola (wolno ć) w wy ej opisanym sensie nie tylko nie istnieje, lecz e jest czym wr cz prawie niemo liwym”. Nawi zuj c obrazowo do Kanta idei podmiotu noumenalnego sugeruje odmienne, lecz zbie ne z Kantowskim wyja nieniem zagadnienia wolno ci, rozwi zanie problemu wolno ci i wszechwiedzy Boga. Twierdzi, e nasze działania nie pochodz z niedaj cej si poj ć ‘wolnej woli’, lecz e z naszej rzeczywistej natury. Natura ta dla nas do wiadczaj cych w czasie nie jest adekwatnie znana. Nasze do wiadczenie wewn trzne prezentuje nas samym sobie samym jako osoby nieprzymuszone, w tym nieprzymuszone do działa tak e przez własn natur . Dopiero jednak […] ycie wieczne b dzie, mi dzy innymi, odsłoni ciem tego, w jaki sposób wszystkie nasze działania wypływaj z naszej i n d y w i d u a l n e j i s t o t y . […] Zobaczenie własnej indywidualnej istoty b dzie jednoczesne z zobaczeniem własnej unikalnej relacji do wszystkich napotykanych przedmiotów i osób. Wolno ć nas yj cych w czasie polega na tym, e nie czujemy si przymuszeni w podejmowaniu wyborów. Jednak decyzje te nie s wolne, gdy nie dysponujemy pełn wiedz odnosz c si do tego, kim jest Bóg i na czym polega ycie wieczne osób ludzkich. Tymczasem „decyzje, które teraz podejmujemy, s skrzywionym przez nasz zamglon wiedz refleksem od zawsze istniej cych relacji pomi dzy osobami yj cymi w wieczno ci”. Problem losu człowieka i determinizmu wykluczaj cego jego wolno ć zazwyczaj powstaje tak e w zwi zku z kwesti woli Boga i Jego decyzji odno nie wiata. Wola ta jest wol istoty wszechmocnej, za wszechwiedz Boga filozofowie cz sto staraj si wyprowadzić albo z doskonało ci Boga albo te wła nie z Jego wszechmocy. Z kolei doktryna wszechmocy zazwyczaj rodziła problem czy Bóg mógłby stworzyć inny albo lepszy ontycznie i pod wzgl dem dobroci wiat ni stworzył. To ostatnie zagadnienie z jednej strony mo na uj ć w aspekcie relacji 15 OD REDAKCJI. O WIEDZY BOGA, JEGO WSZECHMOCY I LUDZKIEJ WOLNO CI mi dzy dobrem i bytem oraz wyrastaj cej w nurcie my li franciszka skiej idei zewn trzno ci warto ci działania w stosunku do jego bytu. Z drugiej strony mo na do niego podej ć w poprzez pytanie w jakiej mierze wszechmocny stwórczy Bóg musi podlegać prawom logiki. To zagadnienie i inne z nim zwi zane porusza Ryszard Kleszcz w artykule Logika, wszechmoc, Bóg. W tym celu poddaje on badaniu ide boskiej wszechmocy, krytycznie analizuj c koncepcje wszechmocy jako zdolno ci (mocy) uczynienia wszystkiego, na co ma si tylko ochot oraz spowodowania zaistnienie dowolnego stanu rzeczy a tak e te interpretacje idei wszechmocy, które znajdujemy u Piotra Damianiego, w. Tomasza z Akwinu i Kartezjusza, oraz współcze nie u filozofów analitycznych. Na podstawie przeprowadzonych analiz Kleszcz argumentuje, e wszechmoc Boga powinna być pojmowana jako „podlegaj ca” prawom logiki, opowiadaj c si przeciwko idei wszechmocy absolutnej i mocnemu woluntaryzmowi charakterystycznemu dla Ockhama i Kartezjusza. Zwraca uwag , e odnosi to nas do pytania o status ontyczny praw logicznych w stosunku do Boga. Rozwa aj c w zwi zku z tym propozycje rozumienia logiki Jana Łukasiewicza autor zwraca uwag , z jednej strony, na trudno ci opisu Boga w j zyku ludzkim, z drugiej na to, e, istnienie tych trudno ci nie podwa a tego, e mo emy o Bogu wygłaszać interesuj ce i wa ne poznawczo twierdzenia, nawet je eli nie pretendujemy do adekwatno ci opisu natury Boga, za logika pozostaje miar naszego ludzkiego my lenia i jego racjonalno ci, tak w odniesieniu do wiata, jak i do Boga. Kolejne dwa artykuły podejmuj zagadnienie wiedzy Boga o przygodnej przyszło ci z perspektywy historycznej. Pierwszy z nich dotyczy przyszłych zdarze przygodnych jako przedmiotu wiedzy Boga w uj ciu Doktora Subtelnego, drugi natomiast ma charakter artykułu zbieraj cego syntetycznie rozwi zania tego problemu w my li angielskiej XIV w. Martyna Koszkało prezentuj c w rozprawie historycznej Futura contingentia jako przedmiot wiedzy Boga. Stanowisko Jana Dunsa Szkota argumentacj słynnego franciszkanina zauwa a, e badaj c natur Bo ej wiedzy, Szkot odnosi si do nast puj cych jej własno ci: okre lono ci, nieomylno ci, niezmienno ci i konieczno ci. Szkot potwierdzaj c pierwsze trzy atrybuty owej wiedzy neguje jednak jej konieczno ciowy charakter w relacji do przyszłych zdarze przygodnych. Twierdzi on, e wiedza Boga dotycz ca tego, co kontyngentne sama jest kontyngentna. Prezentuj c ow argumentacj Koszkało omawia jego krytyk pogl du, e Bóg poznaje przedmioty przygodne jako prezentowane przez idee owych przedmiotów dostarczaj ce poznania komprehensywnego. Konieczne idee nie s w stanie reprezentować zwi zku przygodnego mi dzy rzeczami przygodnymi; idee nie s te niezb dne do poznania przyszłych zdarze przygodnych; ponadto idea w ten sam sposób reprezentuje to, co mo liwe i to, co faktyczne, w takim za wypadku Bóg nie wiedziałby, co si faktycznie wydarzy. Autorka omawia równie szkotow krytyk tradycji boecja skiej, podj tej przez Akwinat , zwi zan z charakterystycznym dla Boecjusza pojmowaniem wieczno ci, a dotycz c 16 MAREK PEPLI SKI teorii jednoczesnej obecno ci wobec Boga tego, co dla nas przeszłe, tera niejsze i przyszłe. Wiedza Boga dotycz ca przyszłych zdarze przygodnych nie mo e, według Szkota, wypływać z bezpo redniego poznania „widzenia” rzeczy przeszłych, tera niejszych i przyszłych jako tera niejszych. Koncepcja aprobowana przez Akwinat , zdaniem Szkota zaprzecza w konsekwencji temu, e Bóg mo e sprawiać cokolwiek nowego oraz uderza w pewno ć poznania Bo ego, poniewa nie uwzgl dnia aspektu czasowo ci rzeczy oraz ich porz dku wyst powania w czasie. Autorka podejmuje równie krytycznie zagadnienia zwi zane ze sporem Szkota z Akwinat w odniesieniu do wyja nienia, co jest przyczyn kontyngencji Stworzenia, zwracaj c uwag na wol Boga jako ródło kontyngencji rzeczy stworzonych. Kolejna rozprawa historyczna mo e być z powodzeniem stosowana jako wprowadzenie do omawianego problemu w odniesieniu do czternastowiecznej my li angielskiej. El bieta Jung, w swoim artykule Co – zdaniem angielskich my licieli XIV wieku – Bóg wie o przygodnej przyszło ci? wskazuje na kontekst teologiczny i doniosło ć problemu dla my li chrze cija skiej, w zwi zku z problemem predestynacji, który powstaje na styku idei o koniecznej, pełnej i doskonałej wiedzy Boga oraz idei stworzenia zawieraj cego zdarzenia przygodne, w tym zdarzenia b d ce realizacj wolno ci człowieka. Jak było to widoczne ju u Szkota, zagadnienie przygodno ci splata si z problemem wiedzy Boga o tym, co przygodne. Autorka omawia cał panoram rozwi za , od wczesnych proponowanych przez Augustyna, Boecjusza, Piotra Lombarda i Anzelma, poprzez rozbudowan prezentacj stanowisk Tomasza z Akwinu i Jana Dunsa Szkota, rozwijaj c wyja nienie w jaki sposób, zdaniem ostatniego, przygodno ć zdarze jest zakorzeniona w woli Boga. Bowiem, jak zauwa a autorka: […] choć wola Boga nie mo e posiadać przeciwnych aktów chcenia, aby „X si zdarzyło” i „X si nie zdarzyło”, mo e jednak w jednym akcie odwiecznie chcieć by co si stało (velle) i móc nie chcieć, by co si zdarzyło (posse non velle). Autorka argumentuje, e poprawne rozumienie tego zagadnienia wymaga uwzgl dnienia rozró nienia na absolutn i uporz dkowan moc Boga. Dalsze fragmenty artykułu po wi cone s omówieniu stanowisk czternastowiecznych my licieli. Zaprezentowana została krytyka Tomasza Wiltona, rozwijaj ca zagadnienia modalne, a skierowana wobec rozwi za Akwinaty i Szkota, krytyka Wiltona dokonana przez Jana Bacothorpa, a nast pnie stanowisko Wilhelma Ockhama. Rozwi zanie to, które, jak mo na zauwa yć, za przyczyn Marylin McCord Adams weszło do współczesnych dyskusji analityków, pod postaci rozró nienia mi dzy twardymi faktami i mi kkimi faktami dotycz cymi przeszło ci, nawi zuje do opozycji mi dzy przeszłymi i tera niejszymi zdaniami, które jedynie werbalnie stanowi o przeszło ci b d tera niejszo ci, a zdaniami, które stanowi realnie, czyli stwierdzaj , jak si rzeczy maj lub miały. Te pierwsze mog być prawdziwe i przygodne; drugie s koniecznie prawdziwe. Nast pnie autorka prezentuje stanowiska Walter Chattona i Arnolda Strelley’a, a tak e Johna Rodingtona, 17 OD REDAKCJI. O WIEDZY BOGA, JEGO WSZECHMOCY I LUDZKIEJ WOLNO CI Richarda Fitzralpha, Roberta Holcota, Richarda Kilvingtona czy Adama Wodehama. W wypadku ostatnich pi ciu mamy do czynienia z odej ciem od koncepcji ‘chwil natury’, za to rozwin li oni dociekania dotycz ce ró nych rodzajów wiedzy Boskiej opisywanej przez terminy takie jak: ‘wiedza’ (scientia), ‘poznanie’ (cognitio), czy ‘znajomo ć’ (notitia). Wi kszo ć omówionych autorów – argumentuje autorka – uznawała, e wiedza Boska dotycz ca przeszło ci i tera niejszo ci jest konieczna, ta dotycz ca przyszło ci przygodna; w Bogu nie ma zmienno ci, choć poznaje On przyszło ć jako mo liw ; jest w nim natomiast mo liwa synchroniczna przygodno ć zdarze . Artykuł ko czy prezentacja oryginalnego rozwi zania Tomasza Bradwardine, odchodz cego od wspomnianych koncepcji. Zagadnienie wszechwiedzy przechodzi w problem boskiej przedwiedzy i wolno ci ludzkiej w sytuacji, gdy wiedza Boga zostaje poj t jako maj ca charakter uporz dkowanej czasowo. W tym miejscu widać wyra nie, e rozumienie atrybutów Boga jest zale ne od przyj tego atrybutu podstawowego. Niektórzy filozofowie widz kandydata na niego w niesko czono ci, inni w prostocie Boga, inni jeszcze w wieczno ci. Problem wieczno ci i jej atemporalnego charakteru w relacji do wiedzy Boga podejmuje Ryszard Mordarski, w artykule Wszechwiedza a wieczno ć. Autor wymienia cztery atrybuty podstawowe: prostot , wszechmoc, doskonał dobroć i wieczno ć, wskazuj c, e ich poprawne rozumienie jest warunkiem wypracowania spójnej teologii filozoficznej. Mordarski prezentuje atemporalne uj cie atrybutu Boskiej wieczno ci nawi zuj c do pogl dów Augustyna, Boecjusza i Tomasza z Akwinu oraz współczesnej interpretacji dokonanej w filozofii analitycznej. Argumentuje, e ta ostatnia koncepcja wieczno ci jako bezczasowo ci pozwala na obron silnej koncepcji wszechwiedzy. Pozwala to, zdaniem autora, na spójne przypisanie Bogu wszechwiedzy zrealizowanej w bezczasowej wieczno ci, maj cej jako swój przedmiot równie rozgrywaj ce si w czasie czyny dokonane przez istoty wolne, bez naruszania ich wolno ci wyboru. Koncepcja ta pozwala tak e na uzgodnienie takich atrybutów bytu absolutnego, jak niezmienno ć i wszechmoc. Wielu współczesnych autorów zaproponowało zmodyfikowanie atrybutów Boga przypisywanych Mu w koncepcji zwanej klasycznym teizmem. Niew tpliwie du rol odegrali w tym filozofowie zajmuj cy si problematyk procesu, którzy postulowali odrzucenie lub ograniczenie poj cia wszechmocy oraz postulowali zmienno ć Boga. Przykładem tego mo e być Charles Hartshorne z jego koncepcj teizmu neoklasycznego. Aktualnie znacz ce dyskusje toczone s przez teistów klasycznych z my licielami tzw. teizmu otwartego, którzy id w kierunku ograniczenia atrybutu wiedzy Boga. Zagadnieniom z tym zwi zanym po wi cone s kolejne dwa interesuj ce artykuły. W pierwszym z nich Teizm otwarty i zło Dariusz Łukasiewicz zwraca uwag , e nie jest wystarczaj co precyzyjnie okre lone, co to znaczy być teist otwartym. Zagadnienie to jest tym bardziej ciekawe, e pogl dy Jana Łukasiewicza, zauwa a autor, mo na interpretować jako tego rodzaju my lenie o Bogu. Wa nym pytaniem, 18 MAREK PEPLI SKI które krytycznie podejmuje autor, jest zagadnienie czy teizm otwarty pozwala sformułować nowe argumenty, zasadniczo nieformułowalne w ramach teizmu klasycznego, wobec ewidencjalnego argumentu ze zła. W kontek cie problemów fatalizmu: logicznego i teologicznego, oraz kwestii odpowiedzialno ci moralnej presuponuj cej wolno ć człowieka, autor omawia argument za fatalizmem zaproponowany przez Lind Zagzebski. Sprecyzowanie czym jest teizm otwarty wymaga podania wielu twierdze , w tym modalnych, dotycz cych działania Boga w wiecie, Jego relacji ze stworzeniami i Jego wiedzy. W zwi zku z tym ostatnim istotny jest status s dów logicznych dotycz cych przyszłych zdarze przygodnych. Łukasiewicz opowiada si za takim ich rozumieniem, e s one logicznie okre lone: s prawdziwe, ale nie jest mo liwe logicznie dla Boga, eby wiedział, e s prawdziwe. Autor podejmuje zagadnienie, jak mo na z pozycji teizmu otwartego odpowiedzieć na problem zła w jego wersji ewidencjalnej, zawieraj cej twierdzenie, e istnienie wielkiego bezcelowego cierpienia na wiecie sprawia, e prawdopodobie stwo istnienia Boga jest niewielkie. Łukasiewicz rozwa a odpowied , e skoro, jak głosz tei ci otwarci, Bóg nie zna przyszło ci, istnienie przyszłego wielkiego cierpienia nie przeczy ani Jego wszechmocy, ani Jego dobroci i st d nie czyni Jego istnienia nieprawdopodobnym. Krytycznie ocenia teodyce teizmu otwartego zaproponowan przez Williama Haskera wskazuj c, e ta z kolei oparta jest na dyskusyjnych zało eniach aksjologicznych. Problematyk wła ciwego i precyzyjnego rozumienia natury stanowiska teizmu otwartego podejmuje Adam wie y ski w rozprawie Miejsce koncepcji ograniczonej wiedzy Boga w strukturze ‘teizmu otwartego’. Autor zauwa a, e nieuprawnionym jest wra enie, e centraln i zasadnicz tre ci teizmu otwartego s charakterystyczne dla niego ograniczenia przypisywane wiedzy Boga. W zwi zku z tym d y do jasnego okre lenia, jak rol faktycznie pełni koncepcja ograniczonej wiedzy Boga w strukturze „teizmu otwartego”. wie y ski argumentuje, e stanowisko to jest takim modelem Boga i Jego relacji do wiata i człowieka, w którym Bóg jest otwarty na przyszło ć, to znaczy nie zna jej w sposób absolutny. Analogicznie przyszło ć jest otwarta na Boga i Jego działania w historii, nie jest natomiast zdeterminowana Bo ymi działaniami, a człowiek traktowany jest jako istota wolna w relacji do Boga. Ograniczono ć wiedzy Boga prowadzi logicznie do przyj cia koncepcji dynamiczno ci natury Boga – opisywanej w kategoriach czasowo ci, zmienno ci, ograniczono ci logicznej dotycz cej wiedzy i mocy oraz emocjonalno ci. Autor po wi ca uwag zało eniom teizmu otwartego: libertaria skiej koncepcji wolno ci oraz tezie o wzajemno ci relacji Boga i człowieka, pochodnej od przyjmowanej idei Boga-miło ci oraz zasadniczemu problemowi omawianej koncepcji Boga – zagadnieniu wła ciwego okre lenia transcendencji/ immanencji Boga wzgl dem stworzonego wiata. W tym kontek cie autor pokazuje, jak stanowisko teizmu otwartego wypada na tle teizmu klasycznego, panteizmu i teizmu procesualnego. Obydwa artykuły, Łukasiewicza i wie y skiego, 19 OD REDAKCJI. O WIEDZY BOGA, JEGO WSZECHMOCY I LUDZKIEJ WOLNO CI dotycz ce teizmu otwartego, ze wzgl du na zawarte w nich doprecyzowanie rozumienia tej koncepcji, mog okazać si wa kimi dla przyszłych dyskusji wokół niej. Do klasycznych uj ć wyja niaj cych natur wiedzy Boga nale rozwi zania molinistyczne oraz tomistyczne. Pierwszemu z nich, w relacji do zagadnienia zła po wi cony jest artykuł Krzysztofa Hubaczka Molinizm a problem zła moralnego. Autor zwraca uwag , e najpopularniejsza w ród teistów teodycea wolnej woli, która ródło zła upatruje w wolnej decyzji stworze , rodzi problem zwi zany z zakresem kontroli, jak Bóg dysponuje nad wiatem. Jego odpowiedzialno ć za zło jest proporcjonalna do stopnia kontroli, jak miałby on sprawować nad działaniami stworze . Zgodnie z omawian teodyce Bóg nie mo e kontrolować wolnych wyborów istot ró nych od Niego. Z drugiej strony pozbawianie Boga kontroli nas stworzeniem ogranicza panowanie Boga nad wiatem. W tym kontek cie atrakcyjn intelektualnie koncepcj , maj c pogodzić teodyce wolnej woli z tradycyjn koncepcj opatrzno ci jest molinizm. Jego dodatkowym elementem jest doktryna boskiej wiedzy po redniej, dzi ki której Stwórca mo e sprawować kontrol nad zdarzeniami powodowanymi przez wolne podmioty. Autor przedstawia analitycznie aktualn krytyk tego stanowiska oraz argumentuje, odwołuj c si do problemu trafu moralnego, e molinista nie mo e rozwi zać problemu istnienia zła w wiecie przez samo odwołanie do idei, i zło w wiecie istnieje tylko dlatego, e stworzenie, a nie Stwórca zadecydowało o pojawieniu si owego zła. Konkluduje, e o ile sam libertarianizm mógłby słu yć zdj ciu z Boga odpowiedzialno ci za zaistnienie zła w wiecie, o tyle wiedza po rednia, czyni w wietle problemu tzw. trafu religijnego teodyce wolnej woli niewystarczaj c . Artykuł Michała Głowali Wiedza przedziwna. Akwinata o niezmienno ci i wieczno ci wiedzy Boskiej, zmierza do wydobycia z koncepcji wiedzy ludzkiej oraz wiedzy Boga, przedstawionych przez Akwinat , w tków dotycz cych zmienno ci/niezmienno ci wiedzy. Wykorzystuje je nast pnie do obrony twierdzenia o niezmienno ci wiedzy Boga, przyjmuj c zmienno ć zdarze , jako b d cych jej obiektem. W ten sposób artykuł nawi zuje po rednio do problemu fatalizmu. Autor bada zagadnienie kryteriów identyczno ci wiedzy i jej znaczenie dla zagadnienia atrybutów wszechwiedzy i niezmienno ci Boga. Argumentuje, e wiedza ludzka jest zmienn , lecz boska jest absolutnie niezmienna pomimo realno ci czasu i zmienno ci obiektu wiedzy. Ostatnim artykułem dotycz cym tematu wiedzy Boga jest tekst Marka Pepli skiego, Czy wiedzy Boga nie da się pogodzić z wolno cią człowieka? Analiza wybranych argumentów. Autor analizuje krytycznie, w nawi zaniu do współczesnych dyskusji, wybrane argumenty za fatalizmem sformułowane przez Nelsona Pike’a i Lind Zagzebski broni c tezy, e mo na pokazać, e argumenty te nie s skuteczne w realizacji rzekomo spełnianej przez nie funkcji uzasadniania fatalizmu. 20 *** Niniejszy numer „Filo-Sofiji” po wi cony głównie tematowi wiedzy Boga, podj tej z rozmaitych punktów widzenia i w relacji do ró nych zagadnie filozoficznych i teologicznych, jest owocem docieka i dyskusji, które miały miejsce na konferencji O wiedzy Boga, zorganizowanej przez Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gda skiego oraz Stowarzyszenie Edukacyjno-Naukowe im. Pawła Włodkowica w Gda sku 18–19 listopada 2011 r. Z powodu obszerno ci artykułów tematycznych, stały dział „Filo-Sofiji” pt. „Rozprawy i artykuły” ogranicza si do dwóch interesuj cych tekstów. Pierwszym jest mieszcz cy si w obszarze filozofii religii artykuł Russellowska krytyka argumentów na rzecz istnienia Boga Natalii Marcinowskiej, prezentuj cy krytycznie pogl dy Russella odno nie do dowodów na istnienie Boga. Natomiast artykuł o. Jacka Marii Norkowskiego OP, Koncepcja mierci mózgowej w wietle analiz: czy da się ją obronić? podejmuje dociekania z obszaru bioetyki, medycyny i prawa oraz podstawowych filozoficznych rozstrzygni ć, dotycz cych zagadnienia mierci mózgowej, jej kryteriów i mo liwo ci obrony prawomocno ci tych e, a tym samym zasadno ci stosowania samej koncepcji w praktyce medycznej z uwagi na ich filozoficzne uwarunkowania. Marek Pepli ski Editorial. On God’s Knowledge, Omnipotence, and Human Freedom Abstract Ancient and mediaeval encounters between religious monotheistic faith and philosophical reason brings philosophers and theologians to task how to add up facts perceived from philosophical, natural and religious perspectives. There are several important points in which reason and faith seems to be in disagreement. One of them is the group of problems connected to the topics of coherence of divine attributes, particularly omniscience, foreknowledge and omnipotence, on the one hand, and the human freedom, on the another. This editorial shows how are different angles of problems of human freedom, foreknowledge, middle knowledge, eternity, fatalism and open theism connected in papers of this volume of Filo-sofija journal. Keywords: omniscience; foreknowledge; omnipotence; coherence of faith and reason; open theism, immutability of God’s knowledge, libertarian account of freedom; eternal life; fourteenth-century theology.