H a s ³ a z f i l o z o f i i r e l i g i i Filo–Sofija Nr 1 (3), 2003, s. 249-261 ISSN 1642-3267 EPISTEMOLOGIA ZREFORMOWANA (ang. Reformed Epistemology), stanowisko teoriopoznawcze dotycz¹ce wartoœci epistemicznych cechuj¹cych poznanie religijne, zw³aszcza przekonania religijne, opozycyjne wzglêdem racjonalizmu k³ad¹cego akcent na uzasadnianie prawd religijnych jako na konieczny warunek racjonalnoœci przekonañ religijnych oraz samego wierz¹cego. Jakkolwiek we wczesnym okresie zwolennicy tego pogl¹du filozoficznego kierowali sw¹ krytykê przeciwko pogl¹dom teorii poznania religijnego pochodz¹cej, ich zdaniem, od œw. Tomasza z Akwinu, nazwa tego nurtu nie ma sugerowaæ, i¿ katolicka teologia czy epistemologii religii wymaga reformy. Nawi¹zuje ona natomiast, z jednej strony, do wyznania wiêkszoœci g³ównych jej obroñców, z drugiej, wskazuje na inspiracje pogl¹dami Jana Kalwina i myœlicieli kalwiñskich. Do g³ównych twórców zreformowanej epistemologii nale¿¹ William P. Alston, Alvin Plantinga i Nicolas Wolterstorff. Stanowisko to przybra³o po raz pierwszy wyraŸn¹ postaæ w The Calvin Center for Christian Scholarship, w Calvin College, gdzie w roku akademickim 1979/80 prowadzono seminarium poœwiêcone stanowisku kalwiñskiemu odnoœnie relacji wiary i rozumu. W pracach tego seminarium uczestniczyli tak¿e George Mavrodes, Hendrik Hart oraz historyk George Marsden, fizyk Robert Manweiler i biblista David Holwerda. Rezultaty prowadzonych dociekañ zosta³y zawarte w „manifeœcie”, tomie pism pod tytu³em Faith and Rationality. Reason and Belief in God (1983). Pozycje filozoficzne tych myœlicieli s¹ tak¿e analizowane i rozwijane, niekiedy oryginalnie, przez Deweya J. Hoitengê, Michaela Suddutha, Kelly’ego Jamesa Clarka, Mikaela Steinmarka czy Marka S. McLeoda, autorów maj¹cych jednak mniejsze oddzia³ywanie na kszta³t tego kierunku w epistemologii religii. Na jego cechy charakterystyczne najwiêkszy wp³yw maj¹, prócz koncepcji czerpanych z teologii kalwiñskiej, tak¿e pogl¹dy filozoficzne zaczerpniête od Thomasa Reida, a z filozofów wspó³czesnych pogl¹dy póŸnego Ludwika Wittgensteina oraz wczesne pogl¹dy Johna Hicka. Du¿e znaczenie dla ukszta³towania siê epistemologii zreformowanej mia³ rozwój epistemologii, jaki zaszed³ w filozofii analitycznej w ostatnich czterdziestu latach XX w., zw³aszcza w dziedzinie badañ nad pojêciem uzasadnienia i wiedzy. Wspólne wszystkim autorom nale¿¹cym do tego nurtu jest odrzucenie koncepcji racjonalnoœci, wywodzonej przez nich od Johna Locke’a, wedle której koniecznym warunkiem racjonalnoœci pewnego przekonania religijnego jest posiadanie dla niego odpowiedniego uzasadnienia, polegaj¹cego na ugruntowaniu tego przekonania w wiedzy przyrodzonej, co sprowadza³o siê do mo¿liwoœci przedstawienia argumentu filozoficznego dla twierdzenia bêd¹cego przedmiotem przekonania. 250 HAS£A Z FILOZOFII RELIGII Dokonuj¹ce siê w ten sposób podporz¹dkowanie poznania religijnego (wiary i jej intelektualizacji w postaci teologii) poznaniu rozumowemu (specyficznie pojêtej filozofii) by³o interpretowane b¹dŸ jako wymaganie dostarczenia uzasadnienia rozumowego dla ka¿dego przedmiotowego twierdzenia religijnego w rodzaju ‘Jezus Chrystus jest Zbawicielem wszystkich ludzi’, b¹dŸ jako wymaganie dostarczenia rzetelnego argumentu dla twierdzenia metaprzedmiotowego w rodzaju «Twierdzenie ‘Jezus Chrystus jest Zbawicielem wszystkich ludzi’ zosta³o objawione przez Boga”». We wczesnym okresie rozwoju epistemologii zreformowanej racjonalistyczne wymaganie dowodu lub argumentu dla wszystkich przekonañ religijnych by³o interpretowane jako maj¹ce swoj¹ genezê równie¿ w teologii naturalnej œw. Tomasza z Akwinu (A. Plantinga, N. Wolterstorff) oraz, w przypisywanej Kartezjuszowi, deontologicznej teorii uzasadnienia, co, jak domniemuje A. Plantinga, ma Ÿród³o w jego woluntarystycznej koncepcji s¹du oraz zaproponowanych zasadach kierowania umys³em. W póŸniejszym okresie, pod wp³ywem krytyki historycznej, Plantinga i Wolterstorff wycofali siê z wi¹zania wspó³czesnej racjonalistycznej epistemologii religii z pogl¹dami œw. Tomasza i Kartezjusza, sugeruj¹c i¿ jej korzenie le¿¹ w epistemologii Oœwiecenia, zw³aszcza zaœ J. Locka i I. Kanta. Oprócz czêœci negatywnej, polegaj¹cej na odrzuceniu oœwieceniowego podporz¹dkowania poznania religijnego poznaniu filozoficznemu ³¹czy wymienionych autorów pogl¹d, i¿ pewne twierdzenie religijne mo¿e byæ racjonalnie zaakceptowane tak¿e wówczas, gdy, przy spe³nieniu pewnych warunków, jest ono uznane jako bazowe (A. Plantinga) czy nale¿y do rodzaju przekonañ niezapoœredniczonych (N. Wolterstorff), to znaczy jest przyjête bez ufundowania go w innych poprawnie zaakceptowanych twierdzeniach. Innymi s³owy, przy akceptowaniu wymogów racjonalnoœci wystêpuje siê tu przeciwko wymaganiu, aby przekonania religijne by³y racjonalnie ugruntowane, je¿eli maj¹ byæ uznane za racjonalne. W szczególnoœci argumentuje siê przeciwko traktowaniu przekonañ religijnych jako hipotez, których akceptacja jest racjonalna, o ile na korzyœæ danej hipotezy przemawia bilans argumentów za i przeciw. Racjonalnoœæ poznania religijnego nie powinna byæ wzorowana na racjonalnoœci naukowej, lecz przypomina przekonania zdrowego rozs¹dku, jak przekonania postrze¿eniowe dotycz¹ce przedmiotów fizycznych i ich w³asnoœci, przypomnienia czy przekonania dotycz¹ce stanów psychicznych innych osób. Ró¿nice miêdzy stanowiskami przejawiaj¹ siê w nieco innym definiowaniu natury racjonalnoœci, okreœlaniu koniecznych jej warunków (zw³aszcza roli uzasadnienia), w zakresie poznania religijnego, które poddane jest ocenie epistemologicznej oraz w typie argumentacji u¿ytej do uzasadnienia swojego stanowiska. William P. Alston, który nale¿¹c do koœcio³a episkopalnego, nie jest zainteresowany nazw¹, pod jak¹ jego stanowisko jest omawiane w dyskusjach epistemologicznych. Przedstawi³ wa¿ny, z³o¿ony argument za twierdzeniem, ¿e niektóre przekonania religijne, które dotycz¹ Boga ujêtego w aspekcie Jego czynienia czegoœ, wzglêdem postrzegaj¹cej Go osoby, np. przekazywania mu wiadomoœci, przebaczania, podtrzymywania go w bycie lub te¿ przys³ugiwania Bogu pewnych w³asnoœci takich jak dobroæ, mi³oœæ, wspó³czucie czy moc, mog¹ byæ racjonalnie zaakceptowane w sytuacji, gdy zosta³y wytworzone w ramach tzw. chrzeœcijañskiej praktyki mistycznej czyli spo³ecznie ustalonego i sprawdzonego sposobu tworzenia 251 HAS£A Z FILOZOFII RELIGII przekonañ o pewnej dziedzinie przedmiotowej, w tym wypadku o Bogu, Jego w³asnoœciach i relacji do ludzi. Alston twierdzi, ¿e racjonalnie jest zaanga¿owaæ siê w pewn¹ praktykê tworzenia przekonañ, gdy jest to spo³ecznie ustalona praktyka, której nie udowodniono nierzetelnoœci, czyli prowadzenia czêœciej do przekonañ fa³szywych ni¿ prawdziwych, ani w inny sposób nie zdyskwalifikowano jej racjonalnej akceptacji. Przyk³adami takich praktyk mog¹ byæ: percepcja zmys³owa, dedukcja, ale te¿ percepcja mistyczna, w tym percepcja chrzeœcijañska, gdzie mamy do czynienia z postrzeganiem Boga, które aczkolwiek nie jest okreœlone jakoœciowo i materialnie, tak jak poznanie zmys³owe, to jest jednak do niego podobne pod tym wzglêdem, i¿ w obydwu przypadkach do jego racjonalnoœci nie jest wymagane, aby postrzegaj¹cy potrafi³ przedstawiæ konkluzywny argument za rzetelnoœci¹ danej praktyki tworzenia przekonañ. Nie ma równie¿ przekonuj¹cych argumentów za nierzetelnoœci¹ chrzeœcijañskiej praktyki mistycznej, które nie pope³nia³yby b³êdnego ko³a w uzasadnianiu lub nie stosowa³yby podwójnego standardu, odmiennego dla przekonañ œwieckich (mniej wymagaj¹cego) i religijnych. Stanowisko takie rodzi problem w przypadku wieloœci spo³ecznie ustalonych praktyk mistycznych i wydaje siê prowadziæ, wbrew intencjom Alstona, do bliskiego stanowisku Johna Hicka twierdzenia, i¿ wszystkie tradycje religijne, opieraj¹ce swoje twierdzenia na w³asnych praktykach tworzenia przekonañ, s¹ równie racjonalne. Aby unikn¹æ zarzutu relatywizmu lub wi¹zanego z teologi¹ religii Hicka agnostycyzmu, Alston broni stanowiska obiektywnej rzetelnoœci chrzeœcijañskiej praktyki mistycznej, doœwiadczania tego samego Boga przez osoby nale¿¹ce do ró¿nych tradycji religijnych, zaœ istniej¹ce ró¿nice t³umaczy przyczynami le¿¹cymi poza doœwiadczeniem, np. uwarunkowaniami kulturowymi. Podobny do Alstona pogl¹d, i¿ pewne przekonanie mo¿e byæ akceptowane racjonalnie jako bazowe, bez opierania go na innych twierdzeniach, pod warunkiem, i¿ nie istniej¹ argumenty przeciwko twierdzeniu bêd¹cemu przedmiotem akceptacji, podziela N. Wolterstorff. W przypadku obydwu autorów mamy do czynienia z operowaniem pojêciem racjonalnoœci prima facie, to znaczy pojêciem takiego statusu epistemicznego przygodnej racjonalnoœci przekonania, jakim cieszy siê ono, o ile nie wyst¹pi¹ okolicznoœci, które go tego statusu pozbawi¹. Do okolicznoœci takich nale¿y np. poprawny argument za fa³szywoœci¹ danego przekonania lub argument podwa¿aj¹cy rzetelnoœæ praktyki doksastycznej (tworzenia przekonañ) danego rodzaju. Przekonanie p jest epistemicznie usprawiedliwione („niewinne”), a akceptuj¹ca je osoba racjonalna (prima facie), gdy nie posiada ona lub nie powinna posiadaæ odpowiednich racji, aby nie akceptowaæ p i nie jest racjonalnie zobowi¹zana do przekonania, ¿e dysponuje takimi racjami, albo posiada ona odpowiednie racje, aby przestaæ akceptowaæ p, lecz nie uœwiadamia sobie tego i ta niewiedza jest racjonalnie usprawiedliwiona. Zastosowanie tej koncepcji racjonalnoœci do przekonañ religijnych rozwija M. Steinmark. Najwa¿niejszym twórc¹ zreformowanej epistemologii jest Alvin Plantinga, który broni filozoficznie racjonalnoœci przekonañ chrzeœcijañskich, wypracowuj¹c specyficzn¹ postaæ tego stanowiska teorii poznania religijnego. Pierwotnie koncentruje siê on na racjonalnoœci przekonania, ¿e istnieje Bóg, pojêty tak jak ma to miejsce w tradycyjnym chrzeœcijañstwie, judaizmie i islamie, w ostatnim okresie 252 HAS£A Z FILOZOFII RELIGII swojej filozofii rozszerzaj¹c przedmiot analizy z teizmu na wiarê chrzeœcijañsk¹. Plantinga broni tezy, i¿ przekonania chrzeœcijañskie mog¹ byæ racjonalnie i poprawnie, z epistemicznego punktu widzenia, akceptowane jako bazowe. Od 1974 r. wystêpuje przeciwko ewidencjalizmowi, czyli traktowaniu przekonania, ¿e Bóg istnieje, jako hipotezy, która jest oceniana w kategoriach œwiadectw za i przeciw niemu. Ewidencjalizm, jako postaæ racjonalistycznej epistemologii religii, ma swoj¹ genezê logiczn¹ w przyjmowanej przez jego zwolenników teorii uzasadnienia zwanej klasycznym fundacjonalizmem. Wedle tej teorii tylko niektóre s¹dy mog¹ byæ poprawnie akceptowane bez argumentu, mianowicie te, które s¹ pewne, czyli oczywiste w sobie, oczywiste zmys³owo oraz niekorygowalne twierdzenia dotycz¹ce zawartoœci prze¿yæ psychicznych danego ja. S³usznoœæ pewnej akceptacji, jej racjonalnoœæ jest t³umaczona nastêpuj¹co. Wedle ewidencjalizmu istniej¹ obowi¹zki okreœlaj¹ce jak regulowaæ swoje przekonania. Nale¿y do nich norma ustalaj¹ca, i¿ nie powinno siê akceptowaæ s¹dów, które nie s¹ pewne, inaczej, jak na podstawie innych poprawnie zaakceptowanych. Klasyczny fundamentalizm epistemologiczny, który zawieraj¹c tê normê jest podstaw¹ ewidencjalizmu, jest pogl¹dem b³êdnym. B³¹d le¿y w uznaniu, i¿ istnieje obowi¹zek nieakceptowania w sposób bazowy ¿adnych innych s¹dów, jak tylko s¹dów pewnych. Faktycznie, twierdzi Plantinga, nie ma takiego obowi¹zku; nie ma, przyk³adowo, nic niew³aœciwego epistemicznie w akceptowaniu przypomnieñ, nawet gdy nie ma dobrych, niecyrkularnych argumentów za twierdzeniami o przesz³oœci. Podobnie nie ma dobrych argumentów za istnieniem przedmiotów materialnych, które wychodzi³yby od przes³anek bêd¹cych przekonaniami bazowymi w rodzaju tych dopuszczanych przez klasyczny fundamentalizm epistemologiczny. Plantinga, poza wypracowaniem argumentacji dla twierdzenia, i¿ nie istnieje norma zakazuj¹ca akceptowaæ twierdzenia religijne w sposób bazowy, a co za tym idzie, nie obowi¹zuje ona wierz¹cego, broni te¿ tego stanowiska w ostatnich pracach filozoficznych w inny sposób. Twierdzi, mianowicie, i¿ w przypadku wierz¹cego nie ma niczego niew³aœciwego w akceptowaniu przekonania, ¿e Bóg istnieje jako bazowego po pierwsze, dlatego, ¿e mo¿e nie byæ w jego mocy nie wierzyæ w ten sposób. Etyka przekonañ, do której ma nale¿eæ rzekomy zakaz, wymaga, aby dana osoba mia³a kontrolê wolitywn¹ nad przekonaniami. Bez dobrowolnoœci nie ma bowiem odpowiedzialnoœci. Tymczasem przekonania nie pozostaj¹ pod nasz¹ bezpoœredni¹ kontrol¹ wolitywn¹. Wierz¹cy zatem mo¿e byæ w b³êdzie, mo¿e nawet byæ irracjonalny, lecz jego rzekoma irracjonalnoœæ nie mo¿e polegaæ na z³amaniu jakiegoœ zakazu epistemicznego. Po wtóre, twierdzi Plantinga, je¿eli po ostro¿nej i wystarczaj¹cej refleksji, rozwa¿eniu wszystkich argumentów za i przeciw, nadal wydaje siê wierz¹cemu oczywiste, ¿e Bóg istnieje, np. bior¹c pod uwagê rodzaj ¿ycia duchowego, jakie posiada (‘Dziœ rano podczas Mszy Œw. czu³em, ¿e Chrystus jest obecny w Najœwiêtszym Sakramencie’), to jest oczywiste, i¿ akceptacja przekonania, ¿e Bóg istnieje, nie jest to wbrew obowi¹zkom epistemicznym i nie wiadomo, jak ewidencjalista mo¿e w ogóle myœleæ inaczej. Plantinga nawi¹zuje tu do deontologicznej teorii usprawiedliwienia i racjonalnoœci, zgodnie z któr¹ czynniki usprawiedliwiaj¹ce nasze stany poznawcze same nale¿¹ 253 HAS£A Z FILOZOFII RELIGII do dostêpnych nam wewnêtrznie stanów poznawczych, niezale¿nie od tego, czy w rzeczywistoœci transcendentnej wzglêdem œwiadomoœci coœ im odpowiada. Epistemologia zreformowana polega³a pierwotnie na sprzeciwie wobec ewidencjalizmu, pos³uguj¹c siê t¹ sam¹ koncepcj¹ usprawiedliwienia (uzasadnienia) epistemicznego i racjonalnoœci, jak¹ pos³ugiwali siê racjonaliœci. Aktualnie zainteresowania Plantingi kieruj¹ siê ku innym wartoœciom poznawczym, z których najwa¿niejsze to racjonalnoœæ wewnêtrzna oraz gwarancja; pierwsza zwi¹zana jest z rodzajem odpowiedzi doksastycznej (przekonaniowej) jak¹ dajemy wzglêdem dostêpnych nam œwiadectw i danych, tak w postaci przekonañ, które znamy, jak i doœwiadczenia, którym dysponujemy. Pewna osoba jest racjonalna wewnêtrznie, kiedy jej odpowiedŸ na to, co siê jej wydaje, w postaci formu³owanych przez ni¹ przekonañ, jest wystarczaj¹co w³aœciwa, gdzie bycie w porz¹dku nie polega na wype³nieniu obowi¹zków epistemicznych (lub braku ich z³amania), lecz jest bli¿sze byciu poznawczo zdrowym, na niecierpieniu na ¿adne dysfunkcjonowanie pod wzglêdem poznawczym. Zgodnie z tym, je¿eli pewna osoba dysponuje doœwiadczeniem religijnym, zwi¹zanym z jej ¿yciem wewnêtrznym, i nie ma mocnego argumentu podwa¿aj¹cego jej przekonanie, ¿e jest taka osoba jak Bóg, to nie ma niczego patologicznego w formu³owaniu tego s¹du. Mo¿e byæ coœ patologicznego w samym doœwiadczeniu, jakim dysponuje ta osoba, ale nie w przekonaniach, jakie formu³uje, na podstawie tego doœwiadczenia. Dlatego ostatecznie, twierdzi Plantinga, najwa¿niejsz¹ wartoœci¹ epistemiczn¹, o któr¹ chodzi w epistemologii zreformowanej, jest posiadanie przez przekonania religijne gwarancji. Jest to taka w³asnoœæ poznania, która, gdy dane przekonanie jest prawdziwe, powoduje, i¿ ma ono charakter wiedzy. Ma to miejsce wówczas, gdy przekonanie zosta³o wytworzone przez w³adze poznawcze, których dzia³ania s¹ skutecznie (z du¿ym, obiektywnym prawdopodobieñstwem) skierowane ku wytwarzaniu przekonañ prawdziwych; gdy funkcjonuj¹ one prawid³owo w takim œrodowisku, do jakiego rodzaju zosta³y zaprojektowane przez Boga i/lub ewolucjê. Z. Freud i K. Marks twierdz¹, ¿e przekonania chrzeœcijañskie nie posiadaj¹ gwarancji, gdy¿ albo nie s¹ wytworem w³adz skierowanych ku prawdzie, lecz np. wytworem myœlenia ¿yczeniowego lub mechanizmów u³atwiaj¹cych przetrwanie w nieprzyjaznej rzeczywistoœci albo te¿ s¹ wytwarzane przez w³adze poznawcze, które nie funkcjonuj¹ prawid³owo, zaburzone przez dzia³anie niew³aœciwej struktury spo³ecznej zwi¹zanej z nierównoœci¹ ekonomiczn¹ i podzia³em klasowym. Plantinga twierdzi, i¿ takie pogl¹dy Marksa i Freuda zak³adaj¹ z góry, ¿e przekonania chrzeœcijañskie s¹ fa³szywe. Albowiem je¿eli przekonania chrzeœcijañskie s¹ prawdziwe, to najprawdopodobniej spe³niaj¹ warunki gwarancji, je¿eli s¹ fa³szywe, to najprawdopodobniej nie spe³niaj¹. Zwolennik epistemologii zreformowanej nie twierdzi, i¿ przekonania te maj¹ gwarancje, bo nie jest oczywiste, ¿e Bóg istnieje. Twierdzi natomiast, ¿e maj¹ gwarancje, je¿eli s¹ prawdziwe, zatem kwestia, czy przekonania religijne maj¹ gwarancje zale¿y od tego, która metafizyka jest prawdziwa, w tym wypadku, czy prawdziwa jest metafizyka chrzeœcijañska. Plantinga uwa¿a, i¿ w ten sposób ostatecznie obali³ oœwieceniowy zarzut, i¿ niezale¿nie od prawdziwoœci przekonañ chrzeœcijañskich ich akceptacja bez dowodu jest irracjonalna. Nie jest ona irracjonalna wewnêtrznie, a czy jest racjonalna zewnêtrznie (czy zosta³y wytworzone 254 HAS£A Z FILOZOFII RELIGII przez w³aœciwie funkcjonuj¹ce, odpowiednie w³adze poznawcze w odpowiednim œrodowisku) i czy posiada gwarancjê, zale¿y od tego, czy s¹ one prawdziwe czy fa³szywe. Jednoczeœnie utrzymuje, i¿ nie istniej¹ ¿adne zarzuty, które by skutecznie podwa¿a³y przekonania chrzeœcijañskie, w rodzaju zarzutu ze z³a przeciwko istnieniu Boga. Dlatego wiara chrzeœcijañska nie jest nara¿ona na zarzut, i¿, gdy jest akceptowana bez argumentów, to jest irracjonalna. Literatura Alston W.P., Perceiving God, Ithaca 1991; Divine Nature and Human Language, Ithaca 1989; The Distinctiveness of the Epistemology of Religious Belief, w: The Rationality of Theism, ed. Godehard Brüntrup & Ronald K. Tacelli, Dordrecht 1999, ss. 237-254; Knowledge of God, w: Faith, Reason, and Skepticism, ed. M. Hester, Philadelphia 1992, ss. 6-49. Plantinga A., Reason and Belief in God, w: A. Plantinga, N. Wolterstroff (ed.), Faith and Rationality, Notre Dame 1983, ss. 16-93; Advice to Christian Philosophers, “Faith And Philosophy” 1(1984), 3, ss. 253-271; The Twin Pillars of Christian Scholarship, Calvin College 1990; Warrant: The Current Debate, New York 1993; Warrant and Proper Function, New York 1993; The Analytic Theist: A Collection of Alvin Plantinga’s Works in Philosophy of Religion, James F. Sennet, (ed.), Grand Rapids 1997; Warranted Christian Belief, New York – Oxford 2000; Wolterstorff N., “Reformed Epistemology”, w: Philosophy of Religion in the 21st Century, D.Z. Phillips, Timothy Tessin (ed.), Basingstoke-New York 2002, 39-63; Reason Within the Bounds of Religion. Grand Rapids 1976; Faith and Rationality. (ed.) wraz z A. Plantinga, Notre Dame 1983; Rationality in the Calvinian Tradition, (ed.) z H. Hart & J. Van der Hoeven, Boston 1983; John Locke and Ethics of Belief, Cambridge 1996; Thomas Reid and the Story of Epistemology, Cambridge 2001. Mark S. McLeod, Rationality and Theistic Belief. An Essay on Reformed Epistemology, Ithaca 1993. Kelly James Clark, Return to Reason. A Critique of Enlightenment Evidentialism and a Defense of Reason and Belief in God, Grand Rapids 1990. Dewey J., Hoitenga, Faith and Reason from Plato to Plantinga, Albany 1991. Mikael Steinmark, Rationality in Science, Religion and Everyday Life, Notre Dame 1995. J. Tomberlin, P. Van Inwagen, (ed.), Alvin Plantinga, Dordrecht, 1985. J. F. Sennett, Modality, Probability and Rationality: A Critical Examination of Alvin Plantinga’s Philosophy, New York, 1992. Linda Zagzebski, (ed.) Rational Faith: Catholic responses to Reformed Epistemology, Notre Dame 1992.