C Z A S O P I S M O K o m i s j i F i l o z o F i i B y d g o s K i e g o T o wa r z y s T wa N a u K o w e g o bydgoskiego oddziału P olskiego T owarzysTwa F ilozoFicznego r o K XiV N u m e r 27 (2014/4/ii) issN 1642-3267 ePisTemologia i meTaePisTemologia w ich akTualnych Przemianach Tom pod redakcją Roberta Koszkało i Marka Peplińskiego Bydgoszcz 2014 RADA NAUKOWA Seweryn Blandzi (Warszawa), Tadeusz Buksiński (Poznań), Artur Dobosz (Poznań) Tadeusz Gadacz (Kraków), Adam Grzeliński (Toruń), Brigitte Huber (Monachium) Marek N. Jakubowski (Toruń), Stanisław Judycki (Gdańsk), Sabina Kruszyńska (Gdańsk) Roman Kubicki (Poznań), Dariusz Łukasiewicz (Bydgoszcz), Ryszard Mordarski (Bydgoszcz) Anna Pałubicka (Poznań), Roger Pouivet (Nancy), Marek K. Siwiec (Bydgoszcz), Volodymyr Sklokin (Charków), Werner Stark (Marburg), Marek Szulakiewicz (Toruń), Alexey Vasilyev (Moskwa) Ireneusz Ziemiński (Szczecin), Mirosław Żelazny (Toruń) – przewodniczący RECENZENCI SPOZA RADY REDAKCYJNEJ prof. dr hab. B. Andrzejewski, dr hab. K. Brzechczyn, dr hab. A. Chmielecki, prof. dr hab. S. Czerniak, prof. dr hab. Z. Drozdowicz, dr hab. J. Grad, dr M. Iwanicki, dr hab. J. Judycka, prof. dr hab. A. Kaniowski, dr T. Kąkol, dr hab. R. Kleszcz, dr hab. Leszek Kopciuch, dr M. Koszkało, dr R. Koszkało, prof. dr hab. B. Kotowa, dr I. Krupecka, prof. dr hab. M. Kwiek, dr hab. N. Leśniewski, dr A. Malitowska, dr hab. R. Mordarski, prof. dr hab. I. Lorenc, dr hab. W. Lorenc, dr hab. R. Marszałek, prof. dr hab. J. Migasiński, prof. dr hab. J. Mizińska, prof. dr hab. C. Obracht-Prondzyński, dr P. Pawliszak, dr hab. B. Paź, prof. dr hab. Cz. Piecuch, dr R. Rogoziecki, dr hab. J. Rolewski, dr K. Saja, prof. dr hab. J. Such, prof. dr hab. A. Szahaj, dr P. Szałek, dr A. Szutta, prof. dr hab. L. Witkowski, prof. dr hab. M. Wesoły, prof. dr hab. W. Wrzosek, dr hab. Z. Tworak, prof. dr hab. W. Tyburski, dr hab. R. Wiśniewski, prof. dr hab. P. Zeidler, prof. dr hab. J. Żelazna, dr hab. W. Żełaniec, prof. dr hab. B. Żyłko KOMITET REDAKCYJNY Mateusz Bonecki, Grzegorz A. Dominiak, Elżbieta Łukasiewicz, Marek Pepliński, Daniel Sobota REDAKTOR NACZELNY Grzegorz A. Dominiak REDAKCJA JĘZYKOWA mgr Kamila Dominiak (j. polski), dr Jarosław Jakubowski (j. francuski), dr Elżbieta Łukasiewicz (j. angielski), mgr Andrzej Mikulski (j. niemiecki) PROJEKT OKŁADKI I ILUSTRACJE Waldemar Kakareko Wydanie publikacji doinansowane przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Filozoii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Filozoii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Oicynę Wydawniczą Epigram. Redakcja dziękuje za pomoc w wydaniu „Filo-Soiji”. © Oicyna Wydawnicza Epigram and Contributions: Authors, 2014 ISSN 1642-3267 Za publikację tekstu w Filo-Soiji przysługuje 7 pkt. zgodnie z ministerialną oceną czasopism dla potrzeb oceny parametrycznej jednostek naukowych (nr na liście ministerstwa – B 621). BY-NC Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 3.0 Polska. Licencja ta pozwala na kopiowanie, zmienianie, rozprowadzanie i wykonywanie utworu jedynie w celach niekomercyjnych. Warunek ten nie obejmuje utworów zależnych (mogą zostać objęte inną licencją). http://creativecommons.org/licences/by-nc/3.0/pl ADRES INTERNETOWY DO KORESPONDENCJI: grzegorz.a.dominiak@post.pl redakcja@ilo-soija.pl www.ilo-soija.pl ROZPOWSZECHNIANIE: Oicyna Wydawnicza Epigram ul. J. Bielawskiego 1/17, 85-796 Bydgoszcz tel. 608 44 50 77 SPRZEDAŻ INTERENTOWA: www.epigram.eu PRZYGOTOWANIE EDYTORSKIE: Oicyna Wydawnicza Epigram www.epigram.eu DRUK I OPRAWA TOTEM, 88-100 Inowrocław, ul. Jacewska 89 tel. (+48 52) 35 400 40 fax (+48 52) 56 101 43 e-mail: totem@totem.com.pl episTemologia i meTaepisTemologia w ich aKTualNych przemiaNach Tom pod redakcją Roberta Koszkało i Marka Peplińskiego SPIS TREŚCI Contents .................................................................................................................... Noty o autorach ........................................................................................................ 6 7 Robert Koszkało, Marek Pepliński, Epistemologia i metaepistemologia w ilozoii analitycznej – od redakcji ............................................................................ 11 Witold Płotka, O fenomenologii kognitywnej: kontekst, argumenty, problemy ....... 15 Tomasz Kąkol, Realizm epistemologiczny. Dyskusja z dwoma wybranymi „manifestami antyrealistycznymi” (Goodman, Putnam) ..................................... 29 Artur Szutta, Moralne intuicje według Roberta Audiego ..................................... 43 Marek Pepliński, Przyczynek do rozwiązania kwestii miejsca i znaczenia problematyki normatywnej w analitycznej epistemologii w erze postgettierowskiej .................................................................................................................. 67 William Alston, Epistemiczne dezyderaty (przekład Robert Koszkało) .............. 87 Marek Lechniak, Ku adekwatnej koncepcji zmiany przekonań .......................... 111 Celina Głogowska, Epistemologia różnicy zdań ....................................................... 129 Jakub Buźniak, Wczesna epistemologia Moritza Schlicka ...................................... 141 receNzje. omówieNia Katarzyna Jopek, Sytuacjonizm i krytyka etyki charakteru (J. Doris, Lack of Character. Personality and Moral Behavior, Cambridge University Press, Cambridge 2002, 288 ss.) .............................................................................. 159 episTemology aNd meTaepisTemology oN Their meTamorphoses Volume edited by Robert Koszkało and Marek Pepliński CONTENTS NoTes oN The auThors .............................................................................................. 7 Robert Koszkało, Marek Pepliński, Epistemology and Metaepistemology in Analytical Philosophy. Editorial Preface .................................................... 11 Witold Płotka, About the Cognitive Phenomenology: Context, Arguments, Problems .................................................................................. 15 Tomasz Kąkol, Epistemological Realism. The Discussion between two chosen antirealistic manifestos (Goodnam, Putnam) ............................................. 29 Artur Szutta, Robert Audi on Moral Intuitions ..................................................... 43 Marek Pepliński, Contribution to the Solution to the Question of the Place and Importance of the Issues of Standard Analytical Epistemology in the Era of Postgettieral ..................................................................................................... 67 William Alston, Epistemic Desiderata (trans. R. Koszkało) ............................... 87 Marek Lechniak, Towards Adequate Theory of Belief Change .......................... 111 Celina Głogowska, The Epistemology of Disagreement ......................................... 129 Jakub Buźniak, Early Epistemology of Moritz Schlick ............................................ 141 reViews Katarzyna Jopek, Situationism and Criticism of the Ethics of Nature (J. Doris, Lack of Character. Personality and Moral Behavior, Cambridge University Press, Cambridge 2002, 288 ss.) ....................................................................... 159 7 noTy o auTorach wiliam Payne alsTon, należy do najwybitniejszych i wpływowych amerykańskich analitycznych ilozofów języka (teoria aktów mowy), metaizyków, epistemologów, epistemologów religii oraz teologów ilozoicznych. Umieszczany wraz z oddziałującymi nań A. Plantingą i N. Wolterstorffem wśród twórców tzw. epistemologii reformowanych (Reformed epistemology). Urodził się 29 listopada 1921 roku w Shrevepot, Louisiana, USA, zmarł 13 września 2009 roku w Jamesville, New York, USA. Wykładał na Uniwersytecie Michigan, w Douglass College Uniwersytetu Rutgers, na Uniwersytecie Illinois w Urbana-Champaign oraz na Uniwersytecie Syracuse. Prezydent: Western (obecnie Central) Division of the American Philosophical Association 1978-9, Society for Philosophy and Psychology w 1977, Society of Christian Philosophers. Redaktor i założyciel trzech czasopism Faith and Philosophy, kwartalnika Society of Christian Philosophers, którego towarzystwa był współzałożycielem; Journal of Philosophical Research oraz Cornell Studies in the Philosophy of Religion. Członek American Academy of Arts and Sciences od 1990 roku. Alston jest autorem około dwustu publikacji ilozoicznych, w tym do najważniejszych należą Epistemic Justiication: Essays in the Theory of Knowledge (Ithaca, N.Y., 1989), Divine Nature and Human Language: Essays in Philosophical Theology (Ithaca, N.Y., 1989), Perceiving God: The Epistemology of Religious Experience (Ithaca, N.Y., 1991), The Reliability of Sense Perception (Ithaca, N.Y., 1993), A Realist Conception of Truth (Ithaca, N.Y., 1996), Illocutionary Acts and Sentence Meaning (Ithaca, N.Y., 2000), A Sensible Metaphysical Realism (Milwaukee, Wise., 2001), Beyond “Justiication”: Dimensions of Epistemic Evaluation (Ithaca, N.Y., 2004), Epistemic Desiderata, “Philosophy and Phenomenological Research” 53(1993),s. 527-51; A Philosopher’s Way Back to Faith, w: God and the Philosophers: The Reconciliation of Faith and Reason, ed. T. V. Morris (Oxford, 1994), s. 19-30, Back to the Theory of Appearing, “Philosophical Perspectives”, 13(1999), s. 181-204; Religious Language and Veriicationism, w: The Rationality of Theism, ed. P. Copan and P. K. Moser (London and New York, 2003), s. 17-34. jakub buźniak, mgr ilozoii Uniwersytetu Gdańskiego na podstawie pracy „Epistemologia Moritza Schlicka”, doktorant ilozoii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Przedmiotem jego rozprawy doktorskiej jest fundacjonalizm epistemologiczny. Zainteresowania badawcze: epistemologia, ilozoia kultury, ilozoia polityki. celina głogowska, mgr ilozoii Uniwersytetu Gdańskiego, doktorantka ilozoii Uniwersytetu Szczecińskiego, stypendystka programu „Erasmus” na Università degli Studi di Salerno we Włoszech. Zajmowała się m.in.: epistemologią normatywną, aretologią i ilozoią prawa oraz ilozoią starożytną, średniowieczną i analityczną. Obecnie interesuje się teologią ilozoiczną. Opublikowała następujące teksty z zakresu ilozoii: Jeffa Jordana pragmatyczne uzasadnienie wiary religijnej, [w:] Rozum i przestrzenie racjonalności, pod red. A. Chmieleckiego, Gdańsk 2010, s. 144-152; Jak się zachować racjonalnie w obliczu różnicy zdań? Recenzja z: David Christensen, Jennifer Lackey (red.), The Epistemology of Disagreement. New Essays, Oxford: Oxford University Press 2013, “Analiza i Egzystencja” 2015, nr 29, s. 113-122. E-mail: cglogowska@gmail.com 8 NoTy o auTorach kaTarzyna joPek, absolwentka ilozoii Uniwersytetu Gdańskiego, redaktorka współpracująca m.in. z Wydawnictwem Uniwersytetu Gdańskiego, tłumaczka. Zajmowała się zagadnieniami z zakresu etyki cnót i sytuacjonizmu, obecnie także ilozoii polityki i ilozoii społecznej. Przedmiotem jej pracy magisterskiej była krytyka zarzutów G.A. Cohena wobec teorii sprawiedliwości, a w szczególności zasady dyferencji Johna Rawlsa. Tomasz kąkol, dr, adiunkt w Zakładzie Filozoii Współczesnej Instytutu Filozoii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Współpracownik International Center for Formal Ontology (ICFO) w Warszawie przy Politechnice Warszawskiej jako członek rady redakcyjnej „Fundamenta Onto/Logica”, której współwłaścicielem jest ICFO i Walter de Gruyter; także jako członek grupy badawczej WCST (Warsaw Circle for the Study of Thomism). Kierunki badań naukowych: ontologia (Roman Ingarden, Benedykt Spinoza, Tomasz z Akwinu, Immanuel Kant, czas, konstytucja materialna, identyczność), logika ilozoiczna, ilozoia umysłu, bioetyka, etyka seksualna, biblistyka, koranistyka. W ostatnich dwóch latach opublikował: “Persons and Bodies. Lowe’s Arguments for Dualism vs. Ingarden’s Analysis”, [w:] Miroslaw Szatkowski (ed.), The Dualistic Ontology of Human Person, Muenchen: Philosophia Verlag 2013, s. 149-160; Is God His essence? The logical structure of Aquinas’ proofs for this claim, „Philosophia”, vol. 41 (2013), nr 2, s. 649-660; Aquinas and the ontological argument, ukaże się w: M. Szatkowski (ed.), Analytically Oriented Thomism, Walter de Gruyter; Czy ontologia czterowymiarowa jest równoważna trójwymiarowej?, [w:] M. Piwowarczyk (red.), „Substancja” (Studia Systematica, t. 2), Wrocław: Wydawnictwo UWr 2013, s. 105-114; O kilku argumentach za zniesieniem różnicy kategorialnej między przedmiotami trwającymi w czasie i procesami, [w:] D. Leszczyński, M. Rosiak (red.), Świadomość, świat, wartości. Profesorowi Andrzejowi Półtawskiemu z okazji 90. jubileuszu w darze, Wrocław: Oicyna Naukowa Polskiego Forum Filozoicznego 2013, s. 324-338; Ingardenowska ontologia czasu i procesu a prezentyzm, „Filozoia Nauki”, 2(82)/2013, s. 117-129; W kwestii nieśmiertelności duszy w Etyce w porządku geometrycznym dowiedzionej B. Spinozy, „Studia z historii ilozoii”, 3(4) 2013, s. 145-157; Idealizm transcendentalny dziś? Od Kantowskiej metaizyki substancji i czasu w Krytyce czystego rozumu do sporu o istnienie świata, „Studia Philosophica Wratislaviensia”, 4/2013, s. 7-18; Spór o istnienie świata rozniecony na nowo? Idee I Husserla a (możliwa) przyszłość fenomenologii, „Fenomenologia”, 12/2014, s. 145-153; Panowie, właśnie rozmawialiśmy z Absolutem, http://tomaszkakol.blog. onet.pl/2014/12/03/panowie-wlasnie-rozmawialismy-z-absolutem-czyli- ewangelie-w-reku-ilozofa-w-xxi-wieku/ roberT koszkało, dr, adiunkt w Zakładzie Filozoii Współczesnej Instytutu Filozoii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Zainteresowania badawcze: ontologia, epistemologia, ilozoia sztuki, ilozoia analityczna, ilozoia francuska. marek lechniak, dr hab., Katedra Logiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II; kieruje Instytutem Filozoii Teoretycznej na Wydziale Filozoii KUL; autor m.in. książek: Interpretacje wartości matryc logik wielowartościowych (1999), 9 NoTy o auTorach Elementy logiki dla prawników (2006, 2012 [2 wyd.]), Przekonania i zmiana przekonań. Analiza logiczna i ilozoiczna (2011). wiTold PłoTka, dr, adiunkt w Zakładzie Filozoii Współczesnej w Instytucie Filozoii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Jest laureatem „The 2011 CARP Directors’ Memorial Prize in Honor of José Huertas-Jourda”. Autor prac z zakresu fenomenologii klasycznej i jej współczesnych przeformułowań. Jest redaktorem Wprowadzenia do fenomenologii. Interpretacje, zastosowania, problemy (IFiS PAN, Warszawa 2014). marek PePliński, dr, adiunkt w Zakładzie Metaizyki i Filozoii Religii w Instytucie Filozoii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Specjalizuje się w analitycznej ilozoii religii, epistemologii normatywnej, metodologii ilozoii. Autor ponad pięćdziesięciu publikacji, artykułów, haseł, tłumaczeń, drukowanych m.in. w „Kwartalniku Filozoicznym”, „Kognitywistyce i Mediach w Edukacji”, „Rocznikach Filozoicznych”, „Przeglądzie Religioznawczym”, „Filo-Soiji” oraz w pracach zbiorowych. Redagował tomy 15. i 19. „Filo-Soiji” poświęcone metaizyce, ilozoii religii i epistemologii religii. arTur szuTTa, dr, adiunkt w Instytucie Filozoii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Zajmuje się problematyką z zakresu ilozoii społecznej, etyki, metaetyki i ilozoii umysłu. Jest autorem książki Obywatelskie nieposłuszeństwo. Próba określenia pojęcia (2011). Publikował artykuły w takich czasopismach jak „Analiza i Egzystencja”, „American Catholic Philosophical Quarterly”, „Diametros” czy „Filo-Soija”. Aktualnie pracuje nad zagadnieniem intuicji moralnych. Jest także, wspólnie z Robertem Kryńskim, współzałożycielem i redaktorem internetowego czasopisma popularyzującego ilozoię „Filozofuj!”, dostępnego na stronie http:// ilozofuj.academicon.pl/. Filo– Sofija Nr 27 (2014/4/II), s. 11-14 ISSN 1642-3267 Epistemologia i metaepistemologia w ilozoii analitycznej – od redakcji Niniejszy numer Filo-Soiji poświęcony jest zasadniczo problematyce epistemologii i metaepistemologii w obszarze ilozoii analitycznej. Porusza on wybrane zagadnienia należące do tradycyjnej epistemologii, podejmowane w przeformułowanej przez analityków formie, jak zagadnienie sporu między realizmem i antyrealizmem, lecz także relatywnie nowe zagadnienia dotyczące programu tzw. fenomenologii kognitywnej, podziału, problematyki i zadań epistemologii, w ujęciu wczesnych ilozofów analitycznych (Schlick) oraz późniejszych badaczy zainteresowanych normatywnymi aspektami poznania, możliwości, natury i funkcji intuicji, w tym intuicji moralnych, reguł rządzących przekonaniami w sytuacjach rozbieżności rezultatów poznawczych oraz dynamiki poznania, zwłaszcza stanów przekonaniowych oraz formalnych teorii ich zmian. Witold Płotka w artykule „O fenomenologii kognitywnej: kontekst, argumenty, problemy” dokonuje rekonstrukcji i obszernej prezentacji fenomenologii kognitywnej, w aspekcie kontekstu jej powstania, związanych z nią dyskusji oraz wybranych problemów, w tym problemu reinterpretacji pojęcia intencjonalności. Omawiany nurt – należy stwierdzić, że zbieżność nazw z fenomenologią Husserla jest raczej przypadkowa – koncentruje się na badaniu z pierwszoosobowej perspektywy fenomenalnego aspektu poznania. Płotka odnosi się m.in. do tezy Ryle’a o pustości pojęcia świadomości i przekonaniu o potrzebie pierwszoosobowych badań w epistemologii. Fundamentalną dystynkcją w fenomenologii kognitywnej jest podział na świadomość fenomenalną i świadomość dostępu (szeroko dyskutowany podział N. Blocka). Świadomość fenomenalna związana jest z bezpośrednim subiektywnym doznawaniem prostych indywidualnych jakości i stanowi niekwestionowany przedmiot opisu fenomenologicznego. Przedmiotem świadomości dostępu są natomiast zasadniczo kategorie propozycjonalne, które zdaniem niektórych badaczy pozbawione są charakteru fenomenalnego, z tego względu problematyczna wydaje się możliwość samej fenomenologii kognitywnej. Fenomenologia kognitywna podejmuje bowiem próbę wykazania fenomenalności także świadomości dostępu. Wspomnianym przez Płotkę zwolennikiem tezy, że myśli posiadają własności fenomenalne jest Pitt, według którego własności te warunkują m.in. możliwość odróżniania poszczególnych myśli, każda myśl bowiem w jego ujęciu posiada odrębne indywidualne własności fenomenalne. Twierdzi się, że dzięki takim własnościom odróżniamy np. pomyślenie treści danego sądu od jego uznania. Przeciw tej tezie występuje eksternalizm, według którego warunki indywidualizacji myśli nie są w pełni introspekcyjnie dostępne. Według Pitta należy jednak ten zarzut odrzucić, aby nie popaść w nieskończony regres w wyjaśnianiu możliwości uchwycenia myśli. Eksternalizm podważa fenomenalność myśli odwołując się również do funkcjonalno-obliczeniowego jej warunkowania. Nie wyjaśnia to jednak zdaniem 12 Od Redakcji – epistemOlOgia i metaepistemOlOgia w filOzOfii analitycznej jego przeciwników możliwości odróżniania myśli. Płotka na koniec artykułu porusza problemy metodologiczne dotyczące programu fenomenologii kognitywnej i formułuje szereg wątpliwości pod jej adresem. Spośród zamieszczonych w tym tomie artykułów najśmielsze i rodzące dyskusję wyniki zawiera artykuł Tomasza Kąkola. Autor podejmuje polemikę z wybranymi tezami i argumentami antyrealizmu. Program przekształcenia sporu realizm – antyrealizm w wersję semantyczną uważa za niewykonalny, z racji zaangażowania ontologicznego każdego stanowiska antyrealistycznego. Większą część artykułu poświęca analizie wybranych argumentów Goodmana i Putnama, na wstępie natomiast formułuje kilka uwag o programie Dummetta, którego przekonanie o konieczności przeniesienia sporu realizm – antyrealizm na płaszczyznę semantyczną uznaje za oparty na błędnych podstawach. W dyskusji z koncepcją Goodmana zawartą w książce „Sposoby wytwarzania światów” próbuje zdiagnozować jej wady i dochodzi do wniosku, że zawarte w niej analizy pozwalają na przyjęcie jedynie agnostycyzmu, a nie antyrealizmu. Najszerzej – ale również w zakresie wybranych tez – podejmuje dyskusję z antyesencjalizmem i antyrealizmem Putnama. Artur Szutta w swoim artykule przedstawia podstawowe tezy racjonalistycznego umiarkowanego intuicjonizmu etycznego R. Audiego. Koncepcja amerykańskiego ilozofa nawiązuje do brytyjskiego intuicjonizmu, którego charakterystykę Szutta przedstawia w pierwszej części artykułu, koncentrując się na poglądach Rossa. Według Rossa poznanie moralne ma charakter intuicyjny, ale jego poprawność uwarunkowana jest dojrzałością i rzetelnością spełniającego je podmiotu; jego przedmiotem jest (nie) słuszność czynu, czy jego zgodność z zasadami (obowiązkami prima facie). Obowiązki moralne mają charakter samooczywistych sądów ogólnych i określają normatywne ukierunkowanie czynu. Ross opowiada się za pluralizmem i niewspółmiernością obowiązków moralnych, stąd dopuszcza możliwość konliktu między nimi i uznaje, że ocena moralna często wymaga releksji i bywa omylna. Intuicjonizmowi zarzucano subiektywizm, dogmatyzm, arbitralność, nie respektowanie faktu sporów etycznych i negację możliwości racjonalnej dyskusji. Audi w swoim intuicjonizmie próbuje tych zarzutów uniknąć. Intuicja według jego koncepcji jest zdolnością rozumu do ujmowania samooczywistych prawd moralnych. Charakteryzuje się nieinferencyjnością (nie wyklucza jednak dowodliwości jej wyników), zdolnością determinowania opartego na niej przekonania, rozumnością i przedteoretycznością (ale jej rezultaty mogą być teoretycznie uzasadniane lub odrzucane). W tej koncepcji istotnym składnikiem jest pojęcie samooczywistości, która przysługuje sądowi, którego adekwatne rozumienie zapewnia usprawiedliwione jego uznanie i przekonanie o jego prawdziwości. Adekwatne rozumienie ma miejsce, gdy właściwie ujęty jest sens zdania, jego relacje z innymi zdaniami i relacje między zawartymi w nim pojęciami. Samooczywistość związana jest z sposobem ujęcia prawdy sądu, Audi odróżnia jej postać bezpośrednią (gdy prawdziwość daje się ująć natychmiastowo i przysługuje jej oczywistość) i pośrednią (wymagającą releksji i następujących po sobie aktów). W świetle kolejnych dystynkcji omawianej koncepcji sądom etycznym przysługuje samooczywistość w słabszej postaci, stwierdzenie ich prawdziwości może wymagać dojrzałości umysłu i releksji, dlatego w koncepcji Audiego intuicja moralna oparta jest na racjonalnej dyskursywnej releksji. Releksja ta nie ma charakteru inferencyjnego, polega na rozumieniu, analizie czy interpretacji m.in. prawdziwości i treści sądu, zawartych w nich pojęć i zasad. Szutta w kilku uwagach odnosi się także do Audiego ontologii własności moralnych, które stanowią 13 Od Redakcji – epistemOlOgia i metaepistemOlOgia w filOzOfii analitycznej przedmiot poznania moralnego oraz podstawę prawdziwości sądów moralnych. Audi przyjmuje, że tego typu własności superweniują na faktach naturalnych. Kolejne dwa artykuły podejmują, w różny sposób, problematykę metaepistemologiczną. Pierwszy z nich, „Przyczynek do rozwiązania kwestii miejsca i znaczenia problematyki normatywnej w analitycznej epistemologii w erze postgettierowskiej” autorstwa Marka Peplińskiego podejmuje kwestię adekwatności podziału metodologicznego epistemologii na cztery grupy zagadnień, który został zaproponowany przez J. Woleńskiego jako uzupełnienie tradycyjnego, trójczłonowego podziału K. Ajdukiewicza. Pepliński argumentuje, że modyikacja Woleńskiego jest de facto niewystarczająca, bowiem aktualna epistemologia analityczna, w stosunku do tradycyjnej, obejmuje znacznie więcej zagadnień niż tylko problem natury i kryteriów wiedzy. Jako alternatywa zostaje zaproponowane wyróżnienie, obok tradycyjnych kwestii źródeł i granic poznania, grupy zagadnień normatywnych obejmujących kwestie wartości poznawczych, celów poznania, reguł (norm) rządzących aktami poznawczymi, jak przykładowo sądy w sensie psychologicznym, klasyikacji i hierarchizacji różnych wartościowych stanów poznawczych oraz teorii sprawności poznawczych (virtue epistemology). Natomiast druga pozycja metaepistemologiczna przedstawiona jest w tłumaczeniu głośnego w latach dziewięćdziesiątytch artykułu Williama Alstona „Epistemic desiderata” opublikowanego w 1993 roku w „Philosophy and Phenomenological Research”. „Epistemiczne dezyderaty” przedstawiają projekt, którego realizacji autor podjął się następnie w książce Beyond „Justiication”: Dimensions of Epistemic Evaluation (2005). Obie prace w epistemologii analitycznej pełnią wyjątkową rolę, stanowią bowiem próbę zbudowania nowej metaepistemologii, której celem miało być uwolnienie epistemologii od – w przekonaniu Alstona – daremnego wysiłku rozwiązania problemu Gettiera. Zdaniem Alstona należy porzucić problem warunków usprawiedliwionego przekonania, ponieważ błędnie przyjmuje się, że istnieje jedna wspólna cecha wszystkich usprawiedliwionych przekonań. Według metaepistemologii Alstona należy podjąć analizy różnych cech przekonań, które są cenne z epistemicznego punktu wiedzenia. „Epistemiczne dezyderaty” stanowią odrębne, bardziej generalne ujęcie tego projektu, natomiast książkę Beyond „Justiication”… można potraktować, jako jeden z możliwych sposobów jego realizacji, z tego względu ewentualne wady rozstrzygnięć zawartych w tej pracy nie przesądzają o wartości projektu przedstawionego w „Epistemicznych dezyderatach”. Artykuł Alstona w historii metailozoii analitycznej z całą pewnością zasługuje na szczególną uwagę z racji radykalności sformułowanego projektu i próby wskazania nowych celów przed epistemologią. Tłumaczenie ukazuje się za życzliwą zgodą nieżyjącego już Autora oraz wydawnictwa Wiley. W szczególny sposób chcielibyśmy podziękować pracującej w tym wydawnictwie pani Paulette Goldweber. Kolejne dwa artykuły dotyczą spraw epistemologicznych związanych ze stanami przekonaniowymi. Marek Lechniak, w artykule „Ku adekwatnej koncepcji zmiany przekonań„ porusza problem pojęcia zmiany stanów przekonaniowych. Przedmiotem dociekań Lechniaka jest dynamika stanów przekonaniowych, a zwłaszcza sposób w jaki jest ona analizowana w formalnych teoriach zmian przekonań. Autor twierdzi, że liczne podstawowe momenty zmiany stanów wiedzy ludzkiej nie są adekwatnie ujęte przez aktualnie dominujące formalne teorie zmian przekonaniowych. Dlatego, w krytycznym nawiązaniu do poglądów P. Thagarda, wskazuje jak powinna rozwijać się adekwatna teoria zmian wiedzy ludzkiej, która lepiej niż dotychczasowa ujmuje dynamikę zmian w poznaniu. 14 Natomiast artykuł Celiny Głogowskiej „Epistemologia niezgody” dotyczy wybranych popularnych i ważnych kwestii związanych z faktem rozbieżności sądów występujących u epistemicznie równych podmiotów poznających. Popularne określenie równości epistemicznej traktuje jako równe osoby, które mają taki sam dostęp do racji epistemicznych (evidences) w danej sprawie, równy poziom inteligencji oraz są w równym stopniu wolne od uprzedzeń. Głogowska nawiązując do myśli D. Christensena i A. Elga prezentuje i analizuje trudności związane z faktyczną aplikacją pojęcia równych epistemicznie podmiotów poznania, argumentując za stanowiskiem uznającym za wątpliwą możliwość zasadnego stwierdzenia zachodzenia takiej równości. Po omówieniu sporu pomiędzy stanowiskami pojednawczym i nieustępliwym w sprawie racjonalnego regulowania sądów w obliczu niezgody między podmiotami równymi epistemicznie, autorka, w świetle wcześniejszej argumentacji, skłania się ku stanowisku T. Kelly’ego sugerującego każdorazowo ocenę wszystkich dostępnych racji epistemicznych (Total Evidence View). Ostatni z artykułów dotyczy problematyki i zadań epistemologii w ujęciu wybitnego ilozofa Koła Wiedeńskiego. Jakub Buźniak w tekście „Wczesna epistemologia Moritza Schlicka” – przedstawia tego ostatniego próbę zbudowania koncepcji i uzasadnienia poznania, a w szczególności wiedzy naukowej, która byłaby pozbawiona wad tradycyjnego empiryzmu (według którego doświadczenie zmysłowe jako prywatne, intersubiektywnie niekomunikowalne i nieweryikowalne jest jedynym źródłem poznania i kryterium jego prawdziwości). Buźniak omawia na wstępie Schlicka koncepcję zasad poznania i dezyderatów badań naukowych, które mają zapewnić poznanie naukowe świata (m.in. badać należy czasoprzestrzenne regularności, ujmować je w postaci minimalnej ilości praw; redukować pojęcia jakościowe do ilościowych i naturalistycznie wyjaśniać procesy zachodzące w świecie). Buźniak przedstawia także Schlicka koncepcję prawdy jako jednoznacznego oznaczenia oraz argumentację przeciw możliwości wiedzy intuicyjnej. W swoim artykule skupia się jednak przede wszystkim na koncepcji wiedzy, która według Schlicka dotyczy zasadniczo kategorii ilościowych i jest formułowana w systemach znaków, których wybór ma charakter konwencjonalny. Omawiane przez Buźniaka zagadnienia Schlick najpełniej rozwinął i pogłębił w Allgemeine Erkenntninslehre. Autor artykułu niezwykle wszechstronnie przedstawia główne kategorie stanowiące przedmiot badań tej pracy. Zadaniem teorii poznania jest badanie i wyjaśnianie przede wszystkim kategorii wiedzy. W podstawowej postaci wiedza potoczna jak i naukowa ma formę syntetycznego sądu, w którym przynajmniej dwa pojęcia jednoznacznie oznaczają ten sam przedmiot. Buźniak obok analizy tej koncepcji omawia także Schlicka koncepcję relacji pojęć do wyobrażeń, ich roli w poznaniu naukowym, oraz koncepcję ich statusu ontologicznego (Schlick odrzuca psychologizm, realizm umiarkowany i platoński). Przedstawia również sposób dyskusji Schlicka ze sceptycyzmem (w tym koncepcję deinicji implicite). Następnie omawia koncepcję sądów, jako znaków faktów, sposób rozwiązania problemu istoty prawdy i szereg innych zagadnień, spośród których warto na koniec wymienić problem jedności świadomości oraz Ja, jako podstawy procesów myślowych, a także związek Ja z pamięcią, w świetle m.in. zdolności identyikowania przez świadomość idei, oraz zależność konstytucji świadomości od idei. Robert Koszkało, Marek Pepliński Uniwersytet Gdański