Wielokrotnie zastanawiam się skąd u mnie to upodobanie do powieści starego mistrza. Na przekór niewątpliwej słabości artystycznej wielu z nich, mimo upływu lat i czytywania rzeczy dużo bardziej wyrafinowanych, wciąż nie wyzwoliłem się z tego, co tu dużo mówić, niewątpliwego uroku tych starych książek, bo przecież Kraszewskiego wypada czytać w starych, przed albo tużpowojennych wydaniach. Boże broń obcować z nim w formie elektronicznej, bo z kim jak z kim, ale z Kraszewskim właśnie wiąże się ten niezwykły urok pożółkłych stronic zaczytanych bibliotecznych egzemplarzy.
Oprócz szeregu znanych powieści historycznych, tak z czasów średniowiecza, jak i z epoki saskiej, spuścizna pisarza obejmuje też wiele utworów obyczajowych o tematyce współczesnej. Do tego nurtu należy także "Żyd", z podtytułem "Obrazy współczesne", powieść opublikowana w 1866 roku i podejmująca aktualny wówczas temat powstania styczniowego. Nie jest to jednak utwór o powstaniu, choć wątki z nim związane odgrywają tu niepoślednią wcale rolę. Jak wskazuje sam tytuł rzecz traktuje o "sprawie żydowskiej" w dziejach Polski i robi to w sposób na tyle dojrzały, że czytać można ją i dziś odkrywając kwestie nieprzestarzałe, wciąż aktualne. Autor odkrywa prawdę o tych Żydach, którzy odegrali w historii Polski rolę haniebną, na równi z prawdą o tych Polakach mojżeszowego wyznania, którzy związali swoje losy z Polską na dobre i na złe i nie wyrzekając się swej tożsamości ni wyznania byli godnymi tej Polski obywatelami. Fabuła i sylwetki bohaterów nie są tu najważniejsze, choć przecież książkę czyta się nie bez przyjemności. Tytułowy "Żyd" reprezentuje głęboko idealistyczną, na wskroś duchową i religijną filozofię życia. Jako żyd praktykujący jest dokładnym przeciwieństwem żydów zasymilowanych, którzy dla kariery i pieniędzy nie wahali się zarzucić swej tożsamości i stać chrześcijanami bądź ateuszami. W tym pierwszym przypadku trudno zresztą mówić o jakimkolwiek "nawróceniu", skoro wyrzeczenie się wiary ojców jest jedynie koniunkturalne, obliczone na bieżące korzyści. Kraszewski stworzył dzieło aspirujące do formy obrony tradycji (tak żydowskiej, jak i chrześcijańskiej) przed materializmem, który już w jego czasach zbierał swe ponure żniwo. Jest także satyrą (zwykle dość udaną) na żydów salonowych, tych co utraciwszy własną tożsamość i nic w zamian nie zyskawszy, żyją z dnia na dzień wypełniając pustkę coraz to nowymi błyskotkami. To w duchowości upatruje pisarz ratunku dla dominacji typu "merkantylnego", który racji bycia upatruje jedynie w stanie posiadania. Przesłanie utworu jest zatem ponadczasowe, choć forma archaiczna, a przez to dla wielu czytelników zgoła już niestrawna.

Wielokrotnie zastanawiam się skąd u mnie to upodobanie do powieści starego mistrza. Na przekór niewątpliwej słabości artystycznej wielu z nich, mimo upływu lat i czytywania rzeczy dużo bardziej wyrafinowanych, wciąż nie wyzwoliłem się z tego, co tu dużo mówić, niewątpliwego uroku tych starych książek, bo przecież Kraszewskiego wypada czytać w starych, przed albo...