1 Panenteizm - stanowisko filozoficzne t go przekra za i ierdzą e, iż ś iat za arty jest a harakter oso o y, zęsto traktuje B. który jest Jego iałe . Τermin po hodzi od gre ki h słó Bogu, który etafory z ie jako duszę ś iata, πάν (pan) wszystko, εν (en) w i Θεός (theos) Bóg i znaczy „wszystko (jest) w Bogu”. Ukuty przez Carla Christiana Friedericha Krause (1781- 8 orga iz e , u z ia Hegla i Fi htego, ogar iają y i przeciwstawiany jest głó prze i ieńst o a oz a ze ie doktry y, że Bóg jest e organizmy, za ierają y aturę i zło ieka. P. ie deizmowi, teizmowi i panteizmowi, jako radykalnym sporze o tra s e de ję i i a e ję B. ś ie ie. Deiz , od a iają B. działal oś i za ho ują ej ś iat, przypisywanej Mu przez teizm, pojmuje Jego transcende ję sposó yklu zają y i a e ję, harakteryzują się mechanicystycznym, a nie jak p., organicystycznym pojmowaniem Jego rela ji do ś iata. Wedle teizmu ś iat st orzo y i Bóg są real ie róż e, a B. jest tra s e de t y ś iata, który żad ą s oją zęś ią, a i żade i y sposó ie oże yć z Nim utożsa io y. Ś iat nie jest jednak, zau aża p., transcendentny poznawczo sze h iedzą y i ni ie paradoks: oś jest poza oską iezupeł a i iepe a, le z sze h iedzą y sze h iedzą, która usi yć przy aj wiedzy, jak ludzka iedza o ólu i przyje Boga. Bóg jest usi się zgodzić Bogie usi zrodzić prze i ieńst ie do ludzkiej, ie jest iej tak pe aii a e t a przed ioto i oś i. Ponadto, t. przypisują Bogu y odzą e się ze starożyt ej gre kiej filozofii atry uty fakty z ie od a ia zględe oże pozosta ać poza oską sze h iedzą, a o także teista. Umieszczenie stworzenia poza zględe iez ie oś i, ie z oś i i ie ierpiętli oś i, u real ej rela ji ze ś iate . Panenteizm chce unik ąć paradoksó , uz ają , iż st arza y i doskonale znany B. ś iat jest Jego zęś ią. B., godny czci religijnej, nie deter i uje ałko i ie st orze ia, które, tak jak i On, harakteryzuje się kreaty oś ią. Róż i się ty od pa teiz u, ają ego harakter deter i istyczny, zazwyczaj aterialisty z y i aturalisty z y oraz od a iają y B. ie tylko oso o ego. Rze zy ś iata u zest i zą oż a też po odu ie aturze Boga przy aj ó ić o tra s e de ji Boga oże też yć o iekte ol oś i, ale i charakteru iej pe y stop iu, ie o e ś iata, z którym jest tożsa y. ) tego kultu. Jed o ześ ie pa teiz , jak i fakty z ie, zdaniem pa e teistó , sy patyzują y z deter i iz e problem teodycei. ol oś ią i teiz , zy ią trud iejszy do roz iąza ia 2 Bóg jest iespro adzal y do ś iata, ponie aż sa odziel e ist ie ie, sze h iedza i się Jego o sze h o stosują się jedy ie do B., a ie do st orzeń. Niekiedy pod aża ipote ję pa e teiz ieprze idy al oś i. B., róż y taki sposó od i pro esual y oraz z ajo ość przyszłoś i, spółto arzyszą y szelkie u ie z a i z ie opatrz oś i skiero a ej yto i, o e jej ie jest i dy iduu y h i dy iduó , jak te róż ią się od sie ie. ) iązek ze ś iate po oduje poja ie ie się y iaru zaso ego i z ie pierwotna, sze ho e ość, a, ego Bogu, który ist ieje atura tór a (p. procesualny). Kłopotli e dla p. jest yjaś ie ie a posz zegól e i dy idua, gdzie Bóg spra iał y zdarze ia jednostkowe, przy jednoczesnym zachowaniu praw przyrody. Do przedstawicieli p. zali za się Gusta a Theodora Fe h era 1801–1887), hinduskiego teologa Ramanuja (1017-1137), w XX wieku Williama Pepperella Montague, Paula Weissa, Joh a Ma Quarrie, Paula Tilli ha, Alfreda North Whiteheada, Charlesa Hartshor e’a, Arthura Pea o ke’a, S hu erta M. Ogdena i Sallie McFague. Bibliografia: Fechner, Gustav Theodor. Zend-Avesta: Oder ueber die Dinge des Himmels und des Jenseits, Vom Standpunkt der Naturbeschreibung, 5th edition. Leipzig, Germany: Leopold Voss, 1922. Hartshorne, Charles. Man's Vision of God and the Logic of Theism, Hamden 1964. Hartshorne, Charles. The Divine Relativity: A Social Conception of God. New Haven 1948. McFague, Sallie. The Body of God: An Ecological Theology. Minneapolis 1993. Peacocke, Arthur R. Theology for a Scientific Age: Being and Becoming—Natural, Divine, and Human, 2nd edition. Minneapolis 1993. Reese, William L., Charles Hartshorne, Philosophers Speak of God, Chicago, 1976. Whitehead, Alfred North, Adventures of Ideas. New York 1933. Whitehead, Alfred North, Process and Reality: An Essay in Cosmology (1929), ed. David Ray Griffin and Donald W. Sherburne. New York: Macmillan, 1978. Marek Pepliński