Sumienie prakty z ego postępowa ia do jest to występują a u iwersal ie trwała dyspozy ja i telektu spo ta i z ego, i peratyw ego, ewe tual ie oral ego osądu ko kret ego yśle ia prakty z ego , doko a ego, pla owa ego lu wyko ywa ego. Realizuje się w zastosowaniu subiektywnie uznanych norm moralnych do włas ego działa ia, ają ego iejs e w ko kret y h okoli z oś ia h, które to or y z a e są dzięki synderezie oraz dzięki przyswaja iu or społe z y h. Po hodzi od łać. conscientia - współwiedza, świado ość, gre kiego σ ν ί ησις [sy eidesis], używa ego przez stoików a oz a ze ie powsze h ej z ajo oś i prosty h spraw, w języku religij y z a ze ia sa oświado ego wydawa ia osądów a ierają ego oral y h, u św. Pawła od oszo ego do sumienia, jako iezależ ej od O jawie ia zdol oś i poz a ia do ra i zła. Wskazuje się na σ ν ήρησις [sy deresis] oz a zają y związek z ter i e atural ą, wrodzo ą, iedyskursyw ą zdol ość do poz a ia pierwszy h zasad prakty z y h działa ia. Do głów y h źródeł za hod iej ko ep ji s. Cycerona. Antycypacje tej idei koncepcje z ią związa e iały ależą, o ok pis iejs e w św. Pawła, pisma ST oraz yśli Ho era, Sokratesa i Arystotelesa, a oż a z aleźć u Epikteta, który i spirował Józefa Butlera. S. przejawia się w uży iu lu wydaniu, skierowanej do siebie, konkretnej normy lub o e y działa ia, przeżywa iu powi oś i oral ej, ze u towarzyszą sil e przeży ia e o jo al e. Występowa ie fe o e u su ie ia wy aga zaję ia, ieko ie z ie świado ie, postawy etycznej, przyję ia odpowiedzial oś i za swoje działa ie i jego skutki. Działa ie s. a postać sa oświado oś i, iż jako oso a rozumna i wolna, podlegam (koniecznie) ezwaru kowej powi oś i zy ie ia do ra i u ika ia zła. Może ieć harakter refleksji nieaktowej lub aktowej. W pierwszym przypadku jest przeżywa ie , od zuwa ie wartoś i oral ej aktual ego działa ia przeżywają ego con-scientia). Charakter aktowy sumienia ujaw ia się przy świado y u zy ie iu o iekte refleksji oral ej swojego działa ia przeszłego s. pou zy kowe, astęp ze), planowanego (s. przeduczynkowe, uprzednie) lub właś ie realizowa ego. )e względu a i peratyw y harakter, związa y z przeżywa ą ko ie z oś ią właś iwego sposo u działa ia, powinnością, jawi się jako „głos wewnętrzny”. Wy agają jed ak przestrzega ia iezależ ego od pod iotu, i w ty porządku se sie ekster al ego, oral ego, przyrodzonego i/lub boskiego, zakazuje, nakazuje, pozwala lub ostrzega przed dokonaniem czynu oraz chwali albo gani za czyn dokonany. Ujmowane jest jako uczucie, z racji jego charakteru spo ta i z ego, i tui yj ego, przeży ia zazwy zaj iezwiąza ego z aktual y rozu owa ie i iewy agają ego do swojego zaist ie ia zdol oś i uzasad ie ia jego wyroków. Po drugie, z ra ji y ia zęś iowo tworzo y przez przeży ie przyje oś ią, o owiązkie oś i towarzyszą e właś iwe u słusz e u, zgod e u z powi postępowa iu lu zła a ie reguły kierunku. Trze i przykroś i związa ej z iewypeł ie ie oral ej wyrzuty su ie ia lu ostrzeże ie powode powi przed działa ie uj owa ia su ie ia jako u zu ia i z ysłu oś i, w ty oral ego ył rozwój w XVII i XVIII w. ieuf y h wo e i telektu prakty z ego, jako o yl ego, teorii z ysłu oral ego jako pew ej i ezpośred iej zdol oś i poz aw zej odróż ie ia do rego i złego sposo u postępowa ia, sta owią ej oral oś i. Sz zegól ie waż a jest tu zęść atury ludzkiej, ędą ą podstawą yśl lorda A. A. C. Shaftesbury, F. Hutchesona, D. Hume'a, a zwłasz za J. Butlera. ) ra ji harakteru poz aw zego ie ależy utożsa iać s. z u zu ie , a towarzyszą e jego osądo e o je ie wy zerpują go i i peratyw ej aplika ji ogól y h or ie w hodzą w jego istotę. S. polega a oral y h do ko kret ej sytua ji działa ia pod iotu su ie ia, sta owią w te sposó su iektyw ą or ę oral oś i. Powstaje w te sposó o owiązek posłuszeństwa swoje u s., którego za hodze ie jest iezależ e od prawoś i tego ostatniego. Możliwość odwoływa ia się s. do ieo owiązują y h or jest ze sposo e or oral y h związa a w jaki s. jest kształtowa e. Ma to, z jed ej strony, charakter internalizacji ety z y h i o y zajowy h, o owiązują y h w rodzi ie i i y h społe z oś ia h, który h spraw a jest zło kie , o doko uje się poprzez wy howa ie i i oddziaływa ia a postępowa ie. ) drugiej, polega o owiązują y h zasad postępowa ia względe działa ie i e sposo y a dyskursywnym dochodzeniu do y h i dla swojego do ra w opar iu o atural ej zdol oś i do poz a ia pierwszy h zasad urze zywist ia ia do ra oral ego w działa iu, zwa ej iekiedy sy derezą. O yl ość su ie ia, dostrzegana przez św. To asza z Akwi u, a iedo e ia a przez Butlera rodzi wy óg ura ia ia prawego, słusz ego su ie ia oraz powstrzy ywa ia się od działa ia w przypadku aute ty z ego powątpiewa ia w słusz ość pew ego sposo u postępowa ia i raku pew oś i praktycznej. Literatura: Baylor, Michael G. Action and Person: Conscience in Late Scholasticism and the Young Luther. (Studies in Medieval and Reformation Thought, 20) Leiden: E. J. Brill, 1977. Potts, Timothy C., Conscience in Medieval Philosophy. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 1980. Andrew, Edward G. Conscience and Its Critics. Protestant Conscience, Enlightenment Reason, and Modern Subjectivity. Toronto: University of Toronto Press, 2001. Hoose, Jayne, editor. Conscience in World Religions. Notre Dame IN: University of Notre Dame Press, 1999. Conscience: An Interdisciplinary View, edited by Gerhard Zecha and Paul Weingartner. Dordrecht: D. Reidel, 1987. Langston, Douglas C., Conscience and Other Virtues. University Park: Pennsylvania State University Press, 2001. Gór i ka-Kalinowska, Joanna, Idea sumienia w filozofii moralnej, Warszawa: Wydział Filozofii i Socjologii UW, 1999. SYNDERE)A, POWINNOŚĆ, OBOWIĄ)EK, NORMY MORALNE, NIEPOSŁUS)EŃSTWO OBYWATELSKIE, CYCERON, BUTLER, RELIGIA I MORALNOŚĆ, BIOETYKA, TOLERANCJA, DEONTOLOGIZM,