RADA NAUKOWA Artur Dobosz (Poznań), Tadeusz Gadacz (Kraków), Adam Grzeliński (Toruń), Brigitte Huber (Monachium), Marek N. Jakubowski (Toruń), Sabina Kruszyńska (Gdańsk), Dariusz Łukasiewicz (Bydgoszcz), Anna Pałubicka (Poznań), Roger Pouivet (Nancy), Marek K. Siwiec (Bydgoszcz), Werner Stark (Marburg), Marek Szulakiewicz (Toruń), Ireneusz Ziemiński (Szczecin), Mirosław Żelazny (Toruń) – przewodniczący RECENZENCI prof. dr hab. Bolesław Andrzejewski, dr hab. Krzysztof Brzechczyn, prof. dr hab. Tadeusz Buksiński, dr hab. Andrzej Chmielecki, prof. dr hab. Stanisław Czerniak, prof. dr hab. Zbigniew Drozdowicz, dr hab. Jan Grad, prof. dr hab. Andrzej Kaniowski, dr hab. Ryszard Kleszcz, prof. dr hab. Jerzy Kmita, prof. dr hab. Barbara Kotowa, prof. dr hab. Marek Kwiek, dr hab. Norbert Leśniewski, dr Anna Malitowska, dr hab. Ryszard Mordarski, prof. dr hab. Ilona Lorenc, dr hab. Włodzimierz Lorenc, dr hab. Robert Marszałek, prof. dr hab. Jacek Migasiński, prof. dr hab. Jadwiga Mizińska, dr hab. Bogusław Paź, dr hab. Jarosław Rolewski, prof. dr hab. Jan Such, prof. dr hab. Andrzej Szahaj, prof. dr hab. Lech Witkowski, prof. dr hab. Marian Wesoły, prof. dr hab. Wojciech Wrzosek, dr hab. Zbigniew Tworak, prof. dr hab. Włodzimierz Tyburski, dr hab. Paweł Zeidler, prof. dr hab. Krystyna Zamiara, dr hab. Jolanta Żelazna, prof. dr hab. Bogusław Żyłko KOMITET REDAKCYJNY Mateusz Bonecki, Grzegorz A. Dominiak, Elżbieta Łukasiewicz, Marek Pepliński REDAKTOR NACZELNY Grzegorz A. Dominiak REDAKCJA NAUKOWA TOMU Marek Pepliński REDAKCJA JĘZYKOWA mgr Kamila Dominiak (j. polski), dr Elżbieta Łukasiewicz (j. angielski), mgr Andrzej Mikulski (j. niemiecki) PROJEKT OKŁADKI I ILUSTRACJE Waldemar Kakareko Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego oraz Oficynę Wydawniczą Epigram. Redakcja dziękuje za pomoc w wydaniu „Filo-Sofiji” © Contributions: Authors, 2011 ISSN 1642-3267 Za publikację tekstu w Filo-Sofiji otrzymuje się 9 pkt. zgodnie z ministerialną oceną czasopism dla potrzeb oceny parametrycznej jednostek naukowych (nr na liście ministerstwa – B 483). Przygotowanie edytorskie Oficyna Wydawnicza Epigram Adres internetowy do korespondencji grzegorz.a.dominiak@post.pl www.filo-sofija.pl www.epigram.eu Rozpowszechnianie Oficyna Wydawnicza Epigram ul. J. Bielawskiego 1/17 85-796 Bydgoszcz tel. 608 44 50 77 Druk i oprawa TOTEM, 88-100 Inowrocław, ul. Jacewska 89 tel. (+48 52) 350 400 40 fax (+48 52) 56 101 43 e-mail: totem@totem.com.pl Spis treści Contents ...................................................................................................................... 806 Noty o Autorach ........................................................................................................... 807 Metafizyka ifilozofia religii Od redakcji – Metafizyka i filozofia religii (Marek Pepliński) .................................... 813 Bogusław Paź, Ontologia versus metafizyka. Geneza, rozwój i różne postaci nowożytnej teorii bytu ................................................................................... 817 Tadeusz Szubka, Główne typy metafizyki analitycznej ....................................... 849 Sebastian Kołodziejczyk, O związkach między wielością dyskursów metafizycznych a pojęciem bytu .................................................................................................... 865 Martyna Koszkało, Franciszka Suareza problematyka jednostkowienia bytów ............. 881 Dariusz Łukasiewicz, Koncepcja istnienia według Franciszka Brentana ...............899 Józef Herbut, Filozofia religii: jej problematyka i odmiany ......................................... 911 Marek Pepliński, Analityczna epistemologia religii ostatnich pięciu dekad ................. 919 Adam Świeżyński, Filozoficzna analiza pojęcia cudu jako „zdarzenia niezwykłego” ..... 939 Robert Adams, Teorie aktualności (przeł. R. Koszkało) ............................................... 963 Alvin Plantinga, Traktując przekonanie, że Bóg istnieje jako zdanie podstawowe (przeł. M. Pepliński) .................................................. 981 Antony Kenny, Historia moich idei (przeł. R. Mordarski) .......................................... 1001 P o e z j a i Filo-sofija Wiersze ks. Jana Sochonia .............. .......................................................................... 1027 Stanisław Czerniak, Filozofia Kazimierza Hoffmana? Refleksje na marginesie książki Poznawanie Kazimierza Hoffmana ............................................................ 1038 Recenzje iomówienia Arlie Russell Hochschild, Zarządzanie emocjami. Komercjalizacja ludzkich uczuć, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, ss. 286 (Maciej Musiał) (s. 1047); Andrzej Przyłębski, Etyka w świetle hermeneutyki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010, ss. 212 (Daniel Sobota) (s. 1050) Contents Contributions .............................................................................................................. 807 Metaphysics and Philosophy of Religion Preface – Metaphysics and Philosophy of Religion (Marek Pepliński) ....................... 813 Bogusław Paź, Ontology versus Metaphysics. Genesis, Development and Different Forms of the Modern Theory of Being ......................................................... 817 Tadeusz Szubka, Main Varieties of Analytic Metaphysics ....................................... 849 Sebastian Kołodziejczyk, On the Mutual Relationship between the Concept of Being and the Plurality of Metaphysical Discourses .................................... 865 Martyna Koszkało, Francis Suárez’s Concept of the Individuation of Beings Compared to Medieval Thought .......................................................................... 881 Dariusz Łukasiewicz, The Theory of Existence according to Franz Brentano ...............899 Pr. Józef Herbut, Directions and Problems in the Philosophy of Religion ................... 911 Marek Pepliński, Analytic Philosophy of Religion in the Last Fifty Years ................. 919 Pr. Adam Świeżyński, Philosophical Analysis of the Concept of Miracle as an “Extraordinary Event” ......................................................................................... 939 Robert M. Adams, Theories of Actuality (tr. R. Koszkało) ......................................... 963 Alvin Carl Plantinga, On Taking Belief in God as Basic (tr. M. Pepliński) ................ 981 Anthony John Patrick Kenny, History of my ideas – What I Believe (fragment of the book) (tr. R. Mordarski) .......................................................... 1001 P o e t r y a n d Filo-sofija Poems Pr. Jan Sochoń .............. ................................................................................ 1027 Stanisław Czerniak, Can We Rightly Speak about “Kazimierz Hoffman’s Philosophy”? (Some remarks concerning the publication Poznawanie Kazimierza Hoffmana) ................................................................................ 1038 Recenzje iomówienia Arlie Russell Hochschild, Zarządzanie emocjami. Komercjalizacja ludzkich uczuć, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, ss. 286 (Maciej Musiał (s. 1047); Andrzej Przyłębski, Etyka w świetle hermeneutyki, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010, ss. 212 (Daniel Sobota) (s. 1050) Noty o Autorach R o b e r t M e r r i h e w A d a m s , ur. 8 września 1937 roku w Filadelfii w Pensylwanii, USA. Od 2009 r. Distinguished Research Professor of Philosophy na Uniwersytecie Północnej Karoliny w Chapel Hill, wcześniej wykładający filozofię na Uniwersytecie Michigan w Ann Arbor (1968–1972), Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles (1972–1994). Od 1993 r. jest profesorem filozofii i studiów religijnych w Uniwersytecie Yale aż do roku 2003, w latach 2004–2009 Visiting Professor of Philosophy na Uniwersytecie Oxfordzkim. Amerykański filozof analityczny zajmujący się metafizyką (zwł. ontologią modalności, koncepcjami istoty i identyczności), filozofią religii (problem zła, etyka bożych nakazów), etyką i metaetyką oraz historią filozofii nowożytnej, ceniony znawca myśli Leibniza i Kierkegaarda. Od 10 czerwca 1966 r. małżonek znanej filozof Marilyn Ann McCord, obecnie M.A. McCord Adams. Autor ponad stu trzydziestu publikacji filozoficznych, zazwyczaj wielokrotnie przedrukowywanych. Do najważniejszych prac Adamsa należą książki: The Virtue of Faith and Other Essays in Philosophical Theology, New York: Oxford University Press. 1987; Leibniz: Determinist, Theist, Idealist, New York: Oxford. 1994; Finite and Infinite Goods, New York: Oxford University Press. 1999; A Theory of Virtue: Excellence in Being for the Good, Oxford: Clarendon Press. 2006 oraz autor artykułów: Must God Create the Best?, “Philosophical Review”, 81: 317-332, 1982; A Modified Divine Command Theory of Ethical Wrongness, [w:] Gene Outka and John P. Reeder, Jr., eds., Religion and Morality (Doubleday Anchor, 1973): 318-347; Theories of Actuality, “Noűs”, 8: 211-231, 1974; Motive Utilitarianism, “Journal of Philosophy”, 73: 467481, 1976; Middle Knowledge and the Problem of Evil, ”The American Philosophical Quarterly”, 14 (1977): 109-117; Primitive Thisness and Primitive Identity, “Journal of Philosophy”, 76: 5-26. 1979; Involuntary Sins, “Philosophical Review”, 94: 3-31, 1985; Things in Themselves, “Philosophy and Phenomenological Research”, 57 (1997): 801-25; The Priority of the Perfect in the Philosophical Theology of the Continental Rationalists, [w:] Michael Ayers, ed., Rationalism, Platonism and God: A Symposium on Early Modern Philosophy (Oxford: Oxford University Press, 2007): 91-116. S t a n i s ł a w C z e r n i a k – ur. w 1948 w Mikołowie. Profesor doktor habilitowany, historyk filozofii, od wielu lat związany z Instytutem Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie, gdzie aktualnie kieruje Zespołem Badawczym Antropologii Filozoficznej i Filozofii Społecznej. W okresie 1994–2006 współpracował także z Instytutem Filozofii UMK w Toruniu, gdzie wykładał antropologię filozoficzną i prowadził seminarium magisterskie. Stypendysta Fundacji im. A. von Humboldta w latach 1980/81 i 1992. Główne obszary zainteresowań: antropologia filozoficzna, historia filozofii niemieckiej XX w., socjologia wiedzy. Jest m.in. współredaktorem naukowym dwóch tomów pism filozoficznych Maksa Schelera, antologii Problemy socjologii wiedzy i Postmodernizm a filozofia oraz wydawanej przez UMK serii Studia z Filozofii Niemieckiej. Jako poeta debiutował w 1967 r. Laureat ogólnopolskiego konkursu na książkowy debiut poetycki w 1986 r. – nagrodzony tom Samowiedza (1990). Kolejne książki poetyckie to: Wnętrze (1991), Impas (1991), Nagie że (2009). Publikował wiersze w „Filo-Sofiji” (2010/2). Publikacje filozoficzne: Socjologia wiedzy Maxa Schellera (1981); Pomiędzy socjologią wiedzy a teologią negatywną. Filozofia Maxa Horkheimera (1990); Lorenz, Plessner, Habermas. Dylematy antropologiczne filozofii współczesnej (2002); Wokół klasyków socjologii wiedzy. 808 NOTY O AUTORACH Studia z pojęciowego pogranicza filozofii i socjologii (Toruń 2005); Kontyngencja, tożsamość, człowiek. Studia z antropologii filozoficznej XX wieku (Warszawa 2006); Cielesność, kompensacja, mimesis. Wokół pojęciowego instrumentarium współczesnej antropologii filozoficznej (wraz z R. Michalskim) (2008). k s . J ó z e f H e r b u t – emerytowany prof. zw., były kierownik Katedry Metodologii Filozofii na Wydziale Filozoficznym KUL. Zajmuje się metodologią dyscyplin filozoficznych i logiką języka religijnego. Najważniejsze publikacje: Hipotezy w filozofii bytu (Lublin 1978) (analizuje w niej hipotezy w typowym języku metafizykalnym przy pomocy pojęć współczesnej metodologii nauk); Metoda transcendentalna w metafizyce (Opole 1987) (w pracy tej wykazuje, że taka metoda stale była stosowana do uzasadniania podstawowych zasad filozoficznych); Elementy metodologii filozofii (Lublin 2007); autor artykułów opisujących semiotyczne role wypowiedzi religijnych oraz sposoby uzasadniania religijnych wypowiedzi opisowych. Jest redaktorem naukowym Leksykonu filozofii klasycznej (Lublin 1997) oraz autorem licznych jego haseł, a także współredaktorem Słownika terminów naukoznawczych (Lublin 2007). K e n n y S i r A n t h o n y J o h n P a t r i c k , ur. 16 marca 1931 r., Liverpool, filozof zajmujący się filozofią umysłu, filozofią religii oraz historią filozofii, szczególnie filozofią Arystotelesa, Tomasza z Akwinu, Kartezjusza. Znawca filozofii Ludwika Wittgensteina, który wywarł nań największy wpływ, głównie w filozofii umysłu. Jego dociekania istotnie przyczyniły się do rozwoju tzw. tomizmu analitycznego. Wykładał na Uniwersytetach Liverpool, Manchester oraz Oxford. Autor licznych artykułów i książek. Do najważniejszych należą: Action, Emotion and Will (1963); The Five Ways: St. Thomas Aquinas’ Proofs of God’s Existence (1969); Wittgenstein (1973); Will, Freedom and Power (1975); The Aristotelian Ethics: A Study of the Relationship between the Eudemian and Nicomachean Ethics of Aristotle (1978); The God of the Philosophers (1979); Aquinas (1980); A Stylometric Study of the New Testament (1986); The Metaphysics of Mind (1989); What is Faith?: Essays in the Philosophy of Religion (1992); Aristotle on the Perfect Life (1993); Aquinas on Mind (1993); Frege: An Introduction to the Founder of Modern Analytic Philosophy (1995); Aquinas on Being (2002) oraz czterotomowa A New History of Western Philosophy (2004–2007). S e b a s t i a n T o m a s z K o ł o d z i e j c z y k – dr, adiunkt w Zakładzie Ontologii Instytutu Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor książki Granice pojęciowe metafizyki (Monografie FNP, Wrocław 2006), redaktor serii „Przewodniki po filozofii” i w jej ramach autor Przewodnika po metafizyce. Redaktor naczelny czasopisma Polish Journal of Philosophy. Autor kilkudziesięciu artykułów w językach angielskim i polskim. Stypendysta Funduszy Stypendialnych UJ, Fundacji “Polityka”, Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, Rządu Szwajcarskiego. Studiował i przebywał na stażach naukowych w Aberdeen University, Bristol University, City University of New York, Geneva University oraz Oxford University. W najbliższym czasie ukaże się jego nowa książka Idea metafizyki. M a r t y n a K o s z k a ł o – dr, adiunkt w Zakładzie Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Zainteresowania badawcze: historia filozofii starożytnej i średniowiecznej, filozofia Boga, Jan Duns Szkot, problem jednostkowienia, etyka średniowieczna. Autorka monografii Indywiduum i jednostkowienie. Analiza wybranych tekstów Jana Dunsa Szkota (Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2003), artykułów dotyczących metafizyki i etyki Jana Dunsa Szkota, scholastyki nowożytnej, haseł encyklopedycznych z zakresu filozofii średniowiecznej w Powszechnej Encyklopedii Filozofii i tłumaczeń z łaciny. Adres e-mail: filmko@univ.gda.pl . NOTY O AUTORACH 809 D a r i u s z Ł u k a s i e w i c z – dr hab., prof. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, dyrektor Instytutu Filozofii UKW, autor ponad 70 publikacji w tym m.in. książek: Stany rzeczy i prawda. Szkice filozoficzne (2002), Filozofia Tadeusza Czeżowskiego (2002), Actions, products and things. Brentano and Polish Philosophy (ed. with A. Chrudziński) (2006), Sąd i poznanie w fenomenologii Edmunda Husserla (2008), Scientific Knowledge and Common Knowledge (ed. with R. Pouivet) (2009), Rozumieć cierpienie. Wokół myśli Jana Pawła II i pytań o przyszłość chrześcijaństwa (red. z M.K. Siwcem, S. Warzyńskim) (2010). Zainteresowania naukowobadawcze: filozofia austriacka (Bolzano, Brentano, Meinong), filozofia niemiecka (Husserl i fenomenologia), szkoła lwowsko-warszawska, filozofia analityczna (analityczna metafizyka i metaetyka, filozofia religii). R y s z a r d M o r d a r s k i – dr hab., prof. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Zajmuje się etyką, filozofii polityki i filozofią religii. Opublikował m.in. Klasyczny racjonalizm polityczny w ujęciu Leo Straussa (2007). B o g u s ł a w P a ź – dr hab., profesor Uniwersytetu Wrocławskiego. Pracuje w Instytucie Filozofii UWr. Autor m.in. dwóch monografii: Epistemologiczne założenia ontologii Christiana Wolffa (2002) oraz Naczelna zasada racjonalizmu. Od Kartezjusza od wczesnego Kanta (2007) i około 80 innych publikacji naukowych (artykułów, tomów zbiorowych, haseł encyklopedycznych, etc.). Stale zajmuje się filozofią nowożytną, zwłaszcza spuścizną Wolffa i Leibniza. Do głównych obszarów jego zainteresowań wchodzą takie systematyczne zagadnienia i kategorie, jak: klasyczny racjonalizm, zasada racji, teoria refleksji. Od kilku lat interesuje się problemem kłamstwa i prawdy w kontekście historiografii i prób stosowania w niej zasad postmodernizmu, którego jest radykalnym krytykiem. Tym ostatnim zagadnieniom poświecił redagowany przez siebie tom zbiorowy Prawda historyczna a prawda polityczna w badaniach naukowych. Ludobójstwo na kresach południowo-wschodniej Polski w latach 1939–1946 (2011). M a r e k A n d r z e j P e p l i ń s k i – dr, adiunkt w Zakładzie Metafizyki i Filozofii Religii, Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Specjalizuje się w filozofii religii, epistemologii i metaetyce. Autor ponad pięćdziesięciu publikacji, artykułów, haseł, tłumaczeń, w tym: Trzy koncepcje racjonalności przekonania o istnieniu Boga. Analiza argumentacji Alvina Plantingi, „Kwartalnik Filozoficzny”, 28 (2000), l, s. 25-50; Argumentacja z ewolucjonizmu przeciwko naturalizmowi, „Kognitywistyka i Media w Edukacji”, 2 (2001), s. 111-120; O cenności racjonalności w poznaniu religijnym, „Roczniki Filozoficzne”, 51 (2003), z. 1, s. 219-244; Cele teologii naturalnej i filozoficznej a preferencje wartości poznawczych, „Przegląd Religioznawczy”, (2004), 2, s. 3-11; Is there one unique set of epistemic desiderata?, [w:] D. Łukasiewicz, R. Pouivet (eds.), Scientific and Common Knowledge, Bydgoszcz 2008, s. 25-33; Alvina Plantingi koncepcja racjonalności przekonań religijnych na tle głównych stanowisk w XX-wiecznej analitycznej epistemologii religii, w: A. Chmielecki (red.), Rozum i przestrzenie racjonalności, Gdańsk 2010, s. 99-127. A l v i n C a r l P l a n t i n g a , ur. 15 września 1932 r., Ann Arbor, Michigan; amerykański filozof religii, logik, metafizyk i epistemolog; pochodzenia fryzyjskiego, wyznania kalwińskiego, należący do Reformed Church, podkreślającego znaczenie religii w edukacji. Wykładał w Yale, Uniwersytecie Stanowym Wayne, Calvin College oraz Uniwersytecie Katolickim Notre Dame, Indiana, gdzie zajmował stanowisko John A. O’Brien Professor of Philosophy (1982–2010), od 2010 r. przeszedł na emeryturę i objął jako pierwszy filozof stanowisko Jellema Chair in Philosophy w Calvin College. Prezydent American Philosophical Association, Western Division, 810 1981–1982, prezydent Society of Christian Philosophers 1983–1986, wybrany członkiem American Academy of Arts and Sciences w 1975 r. W filozofii wykorzystuje wypracowane przez siebie teorie metafizyczne – teorię światów możliwych i epistemologiczne – teorię uprawomocnienia epistemicznego i teorię gwarancji epistemicznej do obrony racjonalności przekonań chrześcijańskich, rozwoju teologii filozoficznej oraz teodycei. W zakresie filozofii religii największe znaczenie miało wypracowanie przez niego oryginalnej postaci modalnego argumentu ontologicznego, obalenie w teodycei argumentu stwierdzającego domniemaną sprzeczność istnienia Boga i faktu zła, sformułowanie programu filozofii chrześcijańskiej inspirującego licznych filozofów analitycznych, wypracowanie tzw. reformowanej epistemologii religii oraz obrona twierdzenia o kompatybilności ewolucjonizmu i teizmu oraz niekompatybilności ewolucjonizmu i naturalizmu. Autor licznych artykułów i książek, w tym: God and Other Minds (1967); The Nature of Necessity (1974); God, Freedom, and Evil (1974); Does God Have A Nature? (1980); Warrant: the Current Debate (1993); Warrant and Proper Function (1993); Warranted Christian Belief (2000); Essays in the Metaphysics of Modality (ed.) (2003); Knowledge of God (współautor Michael Tooley) (2008); Science and Religion (współautor Daniel Dennett) (2010); Where the Conflict Really Lies: Science, Religion, and Naturalism (2011). T a d e u s z S z u b k a – dr hab., profesor Uniwersytetu Szczecińskiego, filozof analityczny, specjalizujący się w analitycznej filozofii języka, epistemologii, metafizyce, filozofii umysłu i metafilozofii. Wybitny znawca filozofii Petera Fredericka Strawsona i Michaela Dummetta. Pracował na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, gdzie się doktoryzował i habilitował. Od 2003 r. pełni funkcję dyrektora Instytutu Filozofii Uniwersytetu Szczecińskiego. Jest członkiem prezydium Komitetu Nauk Filozoficznych PAN. Przebywał na stażach naukowych w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Australii i Holandii. Jego bogaty dorobek naukowy w języku polskim i angielskim obejmuje m.in. cztery monografie książkowe: Metafizyka analityczna P.F. Strawsona (Lublin 1995); Antyrealizm semantyczny. Studium analityczne (Lublin 2001); Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ograniczenia (Wrocław 2009). Jest laureatem nagrody Premiera za wybitne osiągnięcia naukowe (2010) oraz programu „Mistrz” Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2011). Obecnie pracuje nad zagadnieniami z zakresu metodologii filozofii oraz drugim wydaniem antologii Metafizyka w filozofii analitycznej. k s . A d a m Ś w i e ż y ń s k i – dr; pracuje w Katedrze Filozofii Przyrody, Instytut Filozofii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Zainteresowania badawcze: filozofia cudu, żydowska filozofia przyrody, zagadnienie śmierci człowieka w ujęciu filozoficznym, problematyka relacji między naukami przyrodniczymi a teologią. Najważniejsze publikacje (od najnowszych): Filozofia cudu. W poszukiwaniu adekwatnej koncepcji zdarzenia cudownego – książka w druku, zapowiedziana przez Wydawnictwo UKSW na początek 2012; The Philosophy of Nature, Chance, and Miracle, “American Journal of Theology and Philosophy”, 32 (2011), no. 3; W poszukiwaniu żydowskiej filozofii przyrody, w: Z zagadnień filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody, t. 20, red. A. Lemańska, M. Lubański, A. Świeżyński, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2011; Is chance an “element” of miracle? In search for common aspect of miraculous and chance events, “Studia Philosophiae Christianae”, 46 (2010), no. 2; Majmonidesowe rozumienie zdarzeń cudownych a współczesna filozofia cudu, „Studia Judaica”, 12 (2009), nr 1-2 (23-24); Nowożytne przemiany idei samorództwa, „Roczniki Filozoficzne”, 57(2009), nr 1; Philosophy of Human Death. An Evolutionary Approach, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009; The Evolutionary Concept of Human Death, “Forum Philosophicum. International Journal for Philosophy”, 13 (2008), no. 1. Adres strony www: www.pustelnik.org.pl Metafizyka i filozofia religii Od Redakcji – metafizyka i filozofia religii Wiek XX ubogacił filozofię zachodnioeuropejską rozmaitymi nurtami, kierunkami i ideami. Były wśród nich kierunki i szkoły nieprzychylne wobec filozofii metafizycznej, były także i takie, które przyczyniły się do odnowienia i rozwoju myśli metafizycznej. Rozprawy zgromadzone w niniejszym numerze „Filo-Sofiji” były pisane z intencją jasnego i wyraźnego zaprezentowania omawianych stanowisk i badanych argumentacji. Mimo, że zapewne nie wszyscy autorzy artykułów zgodziliby się na nazwanie ich filozofami analitycznymi, to ze względu na sposób podejmowania i prezentowania problematyki filozoficznej można w tych tekstach dostrzec wyraźny wpływ metody filozofowania, której przejawy można znaleźć w starożytności i średniowieczu, zarówno u Kartezjusza, jak i Brentana, zwłaszcza zaś u współczesnych filozofów analitycznych. Podanie adekwatnej definicji filozofii analitycznej, ujętej jako całość tego nurtu filozofowania lub nawet tylko uwzględniającej jego pewne postacie, nie jest sprawą łatwą i zazwyczaj rezultaty dokonanych prób budzą wątpliwości i dyskusje.1 Zamiarem moim nie jest dokonywanie kolejnej takiej próby. Chcę tylko zwrócić uwagę, że jeden ze sposobów charakteryzowania filozofii analitycznej polegał na odwołaniu się do wykorzystania wypracowanych w niej narzędzi logicznych, pojęć i twierdzeń należących do filozofii języka oraz epistemologii, do podejmowania na nowo i rozwiązywania klasycznych zagadnień filozoficznych. Filozofię analityczną często charakteryzowano jako nieprzyjazną myśli metafizycznej. Gdy 1 W polskiej literaturze filozoficznej najbardziej wyczerpujące ujęcie zagadnienia znajdujemy w książce Tadeusza Szubki, Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ograniczenia, Wrocław 2009. Interesujące myśli zawiera też debata zatytułowana „Czy zmierzch filozofii analitycznej?” przeprowadzona przez czasopismo „Diametros” w dniach 18–20 listopada 2005 r. Dobrym przykładem jednego z wielu sporów na temat rozumienia postaci i stanowisk dwudziestowiecznej filozofii analitycznej jest tekst Galena Strawsona, The depth(s) of the twentieth century, “Analysis”, (2010), 70, 4, s. 607 i odpowiedź na niego dana przez P.M.S. Hackera, The heights of the twentieth century, “Analysis”, (2011), 71, 2, s. 211-216. 814 OD REDAKCJI – METAFIZYKA I FILOZOFIA RELIGII weźmiemy pod uwagę całość dziejów filozofii analitycznej, to widać wyraźnie, że obraz ten jest mylący, choć niewątpliwie mieszczą się w nim także filozofowie, których stanowiska można by tak określić. Tak jednak, jak początki filozofii analitycznej, choć charakteryzowały się krytycznym podejściem do metafizyki idealistycznej, nie były antymetafizyczne z zasady, tak też z upływem czasu stopniowo problematyka ontologiczna i metafizyczna zdobywała sobie u analityków coraz większe zainteresowanie. Tym samym jednak filozofia analityczna podejmująca klasyczne zagadnienia filozoficzne podchodziła do nich już nie tylko wykorzystując logikę, filozofię języka czy epistemologię i etykę, lecz także właśnie ontologię i metafizykę. Fakt ten ma wielkie znaczenie dla drugiego, oprócz metafizycznego, zbioru problemów omawianych w pracach zawartych w niniejszym numerze, tj. dla zagadnień z filozofii religii. Analityczna filozofia religii szeroko ujęta, rozpada się na dwie wielkie grupy zagadnień – na filozofię religii w ścisłym sensie, zajmującą się religią w jej rozmaitych aspektach i jej przejawach oraz na teologię filozoficzną. Ta z kolei stara się środkami filozoficznymi wypracować rozumienie Boga, którego teologiczne pojmowanie zawarte w rozmaitych doktrynach czy koncepcjach religii teistycznych rozkwita dzięki myśli filozoficznej zmierzającej ostatecznie (choć czy skutecznie?) do przekroczenia bariery języka i osiągnięcia poznania Absolutu jako takiego. Ogromną rolę w tym wysiłku odgrywa metafizyka. Ma to miejsce także dlatego, że w zagadnieniach filozofii religii, która niekiedy bywa traktowana jako gorsza część filozofowania, splatają się wątki myślowe głównych dyscyplin filozoficznych. Jeżeli pojmujemy filozofię religii, przy szerokim jej rozumieniu, jako zmierzającą do osiągnięcia zrozumienia teoretycznego swoich przedmiotów, to nie da się jej uprawiać, nie dokonując rozstrzygnięć należących do metafizyki, epistemologii, logiki, filozofii języka i semiotyki, etyki i metaetyki. Dotyczy to nie tylko filozofowania o religii, lecz także teologii filozoficznej dostarczającej modeli dla różnych doktryn religijnych, które w zamierzeniu ich twórców mają opisywać Boga objawiającego się człowiekowi. Stąd filozofia religii zawdzięcza niezwykle wiele innym dyscyplinom filozoficznym i należy też, ze względu na swoją złożoność i charakter syntezy, do najtrudniejszych, i najbardziej inspirujących części filozofowania teoretycznego. Dlatego też istnieje żywotna więź między metafizyką, jej sukcesami i niepowodzeniami a sukcesami i porażkami filozofii religii. Przeświadczenie o istnieniu tego związku stanowiło motyw zebrania razem obecnych tutaj tekstów z metafizyki i filozofii religii, jak i miejmy nadzieję, znajdzie ono w tym zbiorze swoje przynajmniej częściowe uprawomocnienie. Zaprezentowane artykuły zawierają zarówno dociekania historyczne, jak i systematyczne. Artykuł Bogusława Pazia Ontologia versus metafizyka. Geneza rozwój i różne postaci nowożytnej teorii bytu opisuje zarówno proces przekształcania się metafizyki w ontologię, jak i założenia filozoficzne leżące u jego podstaw. Tekst Tadeusza Szubki pt. Główne typy metafizyki analitycznej przedstawia losy metafizyki w filozofii analitycznej, pokazując, że traktowanie jej jako nieprzychylnej dociekaniom metafizycznym jest wybiórcze i ostatecznie nie do utrzymania. 815 OD REDAKCJI – METAFIZYKA I FILOZOFIA RELIGII Artykuł Sebastiana Kołodziejczyka, O związkach między wielością dyskursów metafizycznych a pojęciem bytu poświęcony jest dociekaniom metafilozoficznym. Prezentuje oryginalne wyjaśnienie natury myślenia metafizycznego i jego wewnętrznego zróżnicowania. Dwa pozostałe artykuły polskich autorów: Martyny Koszkało, Franciszka Suareza problematyka jednostkowienia bytów i Dariusza Łukasiewicza, Koncepcja istnienia według Franciszka Brentana podejmują priorytetowe klasyczne zagadnienia jednostkowienia oraz pojęcia istnienia, ujęte w krytycznej perspektywie historycznej, a ich rezultaty mają konsekwencje dla dalszego myślenia systematycznego. Część poświęconą filozofii religii otwiera artykuł Józefa Herbuta, Filozofia religii: jej problematyka i odmiany, który w syntetyczny sposób pokazuje naturę, problematykę i uwarunkowania filozofii religii. Kolejny tekst Analityczna epistemologia religii ostatnich pięciu dekad proponuje kryteria, które pozwalają na uporządkowanie wielości stanowisk w analitycznej epistemologii religii ostatnich kilkudziesięciu lat. Szczegółowe zagadnienie sposobu rozumienia cudu prezentuje artykuł Adama Świeżyńskiego pt. Filozoficzna analiza pojęcia cudu jako „zdarzenia niezwykłego”. Teksty polskich autorów dopełnione są przekładami interesujących i znanych prac filozofów analitycznych. I tak, numer zawiera dokonane przez Roberta Koszkało tłumaczenie artykułu Roberta Adamsa pt. Teorie aktualności, na którego przedruk życzliwą zgodę wyraził autor oraz ze strony wydawnictwa Wiley-Blackwell Paulette Goldweber. Poruszana w nim problematyka tego, co aktualne, należy w filozofii analitycznej wraz z innymi zagadnieniami do ontologii światów możliwych, niezwykle często wykorzystywanej do rozwiązywania klasycznych zagadnień należących do metafizyki, lecz i do innych dziedzin filozofowania, jak np. problemu zła mieszczącego się w filozofii religii. Do ostatniej dziedziny należy również przetłumaczony artykuł Alvina Plantingi O uznawaniu przekonania o istnieniu Boga jako przekonania podstawowego, przedrukowanego za zgodą autora oraz wydawnictwa University Press of America, wyrażoną przez Patricię Zline, a zawierającego obronę kontrowersyjnej tezy Plantingi, iż wiara w Boga może być racjonalnie uznawana bez posiadania przez nią uprawomocnienia w argumentacji filozoficznej. Wykorzystuje on aparaturę pojęciową XX-wiecznego sporu o strukturę epistemicznego uprawomocnienia przekonań, która służy ujaśnieniu i rozwiązywaniu zagadnienia racjonalności przekonań religijnych. Zbiór zamyka interesujący fragment autobiografii filozoficznej znanego i wybitnego analitycznego filozofa religii Antony’ego Kenny’ego pt. Historia moich idei w przekładzie Ryszarda Mordarskiego, rzucający światło m.in. na krytykę teologii naturalnej dokonaną przez tego filozofa. Redakcja serdecznie dziękuje za zgodę na tłumaczenie i przedruk tych materiałów zarówno życzliwym autorom, jak i wydawnictwom. Marek Pepliński M ETAFIZYKA I FILO ZOFIA RELIGII Robert Adams, Teorie aktualności (przeł. R. Koszkało) Te nierozwiązane problemy z pewnością muszą być zaliczone, przynajmniej obecnie, do wad teorii aktualności prawdziwej-historii. Aczkolwiek ma ona także dwie ważne zalety. Pierwszą jest to, że zawiera pogląd umiarkowanego aktualisty, iż istnieje w pewnym sensie wiele w pełni określonych światów możliwych, ale że są one logicznie skonstruowane z cech aktualnego świata. Sądzę, że aktualizm w ogólności, a umiarkowany aktualizm w szczególności, są intuicyjnie bardzo atrak­ cyjne. Drugą zaletą jest to, co mam nadzieję pokazałem, że jeśli trudności /. teorią sądów uda nam się rozwiązać, to teoria prawdziwej historii dostarczy bardzo zado­ walającego rozwiązania problemu aktualności - bardziej zadowalającego, jak sądzę, niż jakiekolwiek rozwiązania posybilisty. Alyin Plantinga, O uznawaniu przekonania, te Bóg istniejejako przekonania pod­ stawowego (przeł. M. Pepliński) |B|ycie oczywistym w sobie, niekorygowalnym lub oczywistym zmysłowo nie jest koniecznym warunkiem poprawnego akceptowania przekonania jako pod­ stawowego. Idąc dalej, ktoś. kto utrzymuje, że przekonanie, że Bóg istnieje jest poprawnie uznawane jako podstawowe, nie zobowiązuje się przez to do idei. żc jest ono bezpodstawne, bezzasadne czy pozbawione uprawomocniających je okolicz­ ności. A nawet jeżeli brakuje mu generalnego kryterium poprawnej akceptacji prze­ konań jako podstawowych, nie jest zobligowany do przypuszczenia, żc po prostu dowolne, lub prawie, że dowolne przekonanie [...] jest poprawnie akceptowane jako podstawowe. A ntony Kenny, Historia moich idei (przel. R. Mordarski) Gdy zastanawiamy się nad właściwym sposobem, w który przypisujemy pre­ dykaty mentalne, takie jak „wiedzieć”, „wierzyć”, ..myśleć”, „planować”, ..kontro­ lować” do bytów ludzkich, to uświadamiamy sobie ogromne trudności w stosowaniu ich do domniemanego bytu, który jest niematerialny, wszechobecny i wieczny. Nie jest tylko tak, że nie wiemy i nie możemy wiedzieć, co dzieje się w Boskim umyśle; to jest tak, że nie możemy naprawdę opisać, czym w ogóle jest Boski umysł. Język, którego używamy do opisu zawartości umysłów ludzkich, działa w sieci powią­ zanej z. zachowaniem ludzkim i instytucjami życia społecznego. Gdy próbujemy zastosować ten język do istoty znajdującej się poza światem naturalnym, której zakresem działania jest cały wszechświat, sieć ta załamuje się i nic wiemy już do­ kładnie. co mówimy. ISSN 1 6 4 2 - 3 2 6 7 9 7 7 1 6 4 2 326001