PRZEWODNIK PO FILOZOFII RELIGII nurt analityczny Redakcja Janusz Salamon WYDAWNICTWO WAM Kraków 2016 Spis treści Janusz Salamon: Wstęp 7 Rozdział 1: NATURA BOGA Dariusz Łukasiewicz: Atrybuty Boga Piotr Moskal: Byt Jan Andrzej Kłoczowski: Świętość – morfologia sacrum Martyna Koszkało, Marek Pepliński: Wszechmoc Dariusz Łukasiewicz: Wszechwiedza Marek Piwowarczyk: Wszechobecność Martyna Koszkało, Marek Pepliński: Prostota Dariusz Łukasiewicz: Wolność Marek Pepliński: Dobroć Ryszard Mordarski: Wieczność Marek Piwowarczyk: Konieczność Jacek Wojtysiak: Bezcielesność Jacek Wojtysiak: Osobowość Karol Klauza: Piękno 11 19 27 37 61 75 87 109 121 141 155 165 177 191 Rozdział 2: ARGUMENTY ZA ISTNIENIEM BOGA Stanisław Wszołek: O dowodzeniu i argumentach na istnienie Boga Maciej Nowicki: Dowód ontologiczny św. Anzelma Tomasz Jarmużek: Dowody ontologiczne po św. Anzelmie: Kartezjusz, krytycy oraz współcześni kontynuatorzy Piotr Moskal: Argument kosmologiczny – historia i interpretacja Jacek Wojtysiak: Argument kosmologiczny – ujęcie analityczne 199 207 219 231 241 Spis treści 6 Tadeusz Pabjan: Argument teleologiczny Jacek Wojtysiak: Argument moralny Mieszko Tałasiewicz: Argument z cudów Zbigniew Wolak: Pięć dróg św. Tomasza z Akwinu Wojciech Załuski: Zakład Pascala Stanisław Wszołek: „Zaniedbany Argument” Charlesa Sandersa Peirce’a Jan Sochoń: Szósta droga Jacques’a Maritaina Miłosz Hołda: Argumenty epistemologiczne w kontekście nauki 255 271 285 299 315 331 343 353 Rozdział 3: PRZEKONANIA RELIGIJNE: RACJONALNOŚĆ, SENSOWNOŚĆ, PLURALIZM Michał Heller: Teologia i nauka: perspektywa katolicka Michał Heller: Bóg i kosmologia Jacek Rodzeń: Religia a technika Paweł Polak: Teizm i ewolucja Marek Pepliński: Analityczna filozofia religii i teologia filozoficzna Kazimierz Kondrat: Racja rozumu i racja wiary we współczesnej filozofii analitycznej Janusz Salamon: Etyka przekonań, świadomość aksjologiczna i wolność sumienia Marek Pepliński: Wartość kognitywna języka religijnego: perspektywa analityczna Józef Bremer: Niekognitywny język religijny w filozofii Ludwiga Wittgensteina Janusz Salamon: Epistemologia reformowana, pluralizm religijny i etyka solidarności Janusz Salamon: Problem zła społecznego, godność osoby i racjonalność teodycei 367 389 403 421 437 459 493 519 527 547 577 Indeks osób 599 Indeks rzeczowy 614 Informacje o autorach 627 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. Analityczna filozofia religii i teologia filozoficzna A ality z a filozofia religii for uje się Poszukują jej korzeni lata h zterdziesty h i pięćdziesiąty h. ależy jednak of ąć się do lat trzydziestych, kiedy to, niejako a ty ypują póź iejszą o d ie dekady eksplozję dyskusji ad se se języka religii, pojawił się artykuł Henry'ego Habberley Price a Logical Positivism and Theology (1935) oraz książka Alfreda Julesa Ayera Language, Truth, and Logic (1936). Price jako pierwszy pokazał konsekwencje założeń se ioty z y h i teoriopoznawczych logicznego pozytywizmu, poddają je krytyce z przyj o a ej przezeń perspektywy ak eptują ej ystępo a ie doś iad ze ia religij ego. Pozyty iś i logi z i Koła Wiedeńskiego kiero ali s ój progra demarkacjonistyczny prze i ko trady yj ej auko ą od aspirują y h do etafizy e, usiłują oddzielić rzetel ą ia a iedzy rezultató do iekań filozofó . Jed ak to łaś ie Ayer przyj ują y i h założe ia teoretyczne otwarcie zaatako ał trady yj ą etafizykę, etykę i przekonania religijne. We wspomnianej książ e sfor uło ał zarzut o se so szelki h ypo iedzi etafizy z y h, a doty zą y h tra s e de t y h Stworzyciela. I to głó iedzę ty zględe ypo iedzi for uło a y h oś i obszarze religii, doś iad ze ia z ysło ego ytó , jak np. Boga ie Ayer, a także odpo iedzial y i za iekiedy spotyka y, ró pe ej ierze ‘ussell, są filozofa i ież dzisiaj, pogląd, że filozofia a ality z a jest negatywnie nastawiona do religii. I te sy y roz ój a ality z ej filozofii religii iał pięćdziesiąty h. ) iąza e to yło, z jed ej stro y, z asile ie iejsce dopiero w latach się dyskusji dotyczą y h wspomnianego już neopozytywistycznego zarzutu o e języka uży a ego i spiro a ego także yślą Karla R. Poppera, co drugiej strony, oraz iększą rolę za zęły pro le e zła, zastępują e zarzut ó iało religii, zarzutu iejsce w przypadku Antony Flew. Z zas odgry ać do ieka ia i ad logi z y o se so oś i. Te pierwszy zarzut dotyczył rzekomego braku znaczenia poznawczego języka religijnego. Twierdzo o, że o ile ypo iedzi religij e posiadają se s, to ie ogóle ają o e se su opiso ego i ie peł ią fu k ji deskryptywnej, którą u aża się za zasad i zą dla języka. Zgodnie z neopozytywistyczną teorią z a ze ia każde iea ality z e, logi z ie przygod e t ierdze ie weryfiko al e przez doś iad ze ie, którego to aru ku, usi yć edle sta iają y h zarzut, język 1 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. religij y ie speł ia. Dla ypo iedzi doty zą y h Boga al o i da się, u aża o, z aleźć doś iad zeń, które Waż ą ty y h ytó ogły y je pot ierdzić. ko tekś ie pozy ją książko ą yły yda e Philosophical Theology, z ierają e de atę to zą a się oraz póź iejsze odpo iedzi a etafizy z y h ie roku New Essays in lata h ią. Na iązują do sły a ła a h University - ego artykułu Joh a Wisdoma Bogowie z lat czterdziestych Flew zau ażył, iż przekonania teistyczne, w konfrontacji z da y i, które ogły y je sfalsyfiko ać, opatry a e są ko e tarza i i zastrzeże ia i tak z ie iają y i i h se s, iż stają się o e ałko i ie pozbawione z a ze ia poz a zego, „u ierają ś ier ią tysią a zastrzeżeń . Do połowy lat sześćdziesiąty h al o przyj o ało zarzut ielu filozofó eopozyty isty z ą zego. Było tak a ality z y h zaj ują y h się religią ersję e piryz u, al o przy aj eryfika jo isty z y za sta o ią y po aż e religijnego. W rezulta ie al o od a ia o i poz a iefalsyfiko a e, a tym samym są yz a ie o e użytko iej uz a ało ikó języka se su ałko i ie, al o też od a ia o i se su i o faktu, iż już pod ko ie poprzed iej dekady zasada eryfikacji do zekała się szeregu mocnych pod ażają y h ją argumentó , a do głosu do hodziła już filozofia póź ego Wittge stei a, odrzu ają a tz . o razko ą teorię z a ze ia i preze tują a od ie filozofó y, iej restryk yj y iż weryfikacjonizm, sposó religii, podobnie jak Ayer uz a ała, że poj o a ia języka. Część ypo iedzi religij e są poz a zo i peł ią ewentualnie jedy ie fu k je ekspresy użytko ika języka. Inni, kontynuowali w ten czy inny sposó e, o se so yrażają e e o je yśle ie za arte odpowiedzi na zarzut zaproponowanej przez Richarda Mervyn Hare a, sugerują ej, iż ierzą ego od ie ierzą ego róż i pe ie , iezależ y od da y h e piry z y h, czynnik pły ają y a sposó postrzega ia ś iata, adają y se s Hare'a był to religij y „ lik , z iąza y z taki i a ie i o się ydarzy i po iągają y pe ie sposó ypo iedzio y i o zeki a ia i religij y . Dla zględe tego, postępo a ia. Z kolei Richard Bevan Braithwaite, zasadniczo ak eptują e pirysty z ą ko ep ję z a ze ia yrażeń, przypisy ał jednak wypowiedziom religijnym sens polegają y na sposó ży ia, deklara ji pe ego sposo u działa ia. ) tego po odu, t ierdził, pomimo pewnych róż i , przypo i ają o e tacy, którzy uz ają religij y yrażeniu zaa gażo a ia w pewien ypo iedzi oral e. Trze ią grupę filozofó agę yz a ia posta io ego przez pozyty iz starali się dostar zyć odpo iedzi ań empiryzmu. Wśród autoró , którzy uz a ali, iż t orzyli logi z y przeko a io du hu ogól ej ak epta ji szeroko pojętego yraże ia religij e ają pewnego rodzaju 2 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. poznawcze znaczenie empiryczne z ajdo ali się Ia Cro ie, Ian Thomas Ramsey i John Hick. Ostatni posługi ał się ideą poś iert ej eryfika ji es hatologi z ej. O ile spo ia i filozofo ie to zą y spór o sens poznawczy wypowiedzi religijnych pozostawiali pod pły e grupę autoró założeń eopozyty iz u, o tyle od ie a iązują y h do rozprzestrze iają y h się idei doty zą y h języka oraz filozofii za arty h ko ep je for póź y h pis a h Lud ika Wittge stei a. Chodzi tu z łasz za o jego ży ia i gier języko y h. For y języka są zęś ią for przez filozofa i te ie po i ie przekształ ać analizy logicznej, konstrukcyjnej, zor e opisy ać jego fu k jo o a ie. Od ie for ży ia e założe ia i spiro ały ają łas e reguły, poddane krytyce ze ypo iedzi języka w duchu np. Russella zy ią ej język logiki for al ej, a jedynie e for y dyskursu ędą e zęś ia i od ie or y i ra jo al ość. “a e for y ży ia ie y h ogą yć ętrz ej, po ie aż poję ia rze zy istoś i, ra jo al oś i zrozu iałoś i są zrelaty izo a e do i h, a ie ze ętrz e i o iekty uprzywilejowanego punktu widzenia czy dyskursu, który u i ersal ej krytyki. ) a zy to, że przeko a ia religij e tylko z punktu ży ia, które zasta e są idze ia pe zy e. Nie ma bowiem ógł y dostar zyć takiej ogą yć rozu ia e i o e ia e ej praktyki religij ej i z „ e ętrz ego pu ktu idze ia dyskursu religijnego. Oddziały a ie eryfika yj ego kryteriu z a ze ia stop io o się z iejszało, aczkolwiek dyskusje na ten temat, w niewielkim stopniu, toczono jeszcze w póź y h latach 60-ty h i a po zątku lat siede dziesiąty h. Powodem tego osła ie ia zai tereso a ia weryfikacjonizmem yła krytyka róż y h zaproponowanych postaci zasady weryfikacji, która ostate z ie dopro adziła iększość filozofó do praktycznego porzucenia tej zasady wraz z programem pozytywizmu logicznego. Niektórzy filozofo ie, jak Mi hael Marti czy w pewnej mierze Bede Rundle do dziś a iązują w swoich krytykach religii do neopozytywizmu. Jednak ge eral e z ia y za hodzą e cech ujętej ty filozofii języka dopro adziły do aspek ie aktualnej analitycznej filozofii religii. Po pier sze, z łasz za brytyjskiej filozofii analitycznej, dyskusje z a ze ia dla zagad ie ia se so iększość filozofó pojęty ykształ e ia się dwó h filozofii języka ie ają obecnie wielkiego oś i języka religijnego czy filozofii religii. Po drugie, a ality z y h ie utożsa ia dziś łas ej e piryz e , a ra zej ze sposo e etody filozofo a ia z filozofo a ia polegają y ąsko a apliko a iu osiąg ięć filozofii języka, filozofi z ej logiki, epistemologii i metafizyki do tradycyjnych zagad ień filozofi z y h, ty zagad ień filozofii religii. 3 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. Pro le filozofó aż y se so oś i języka religij ego ie ył jedy y a ality z y h zaj ują y h się religią pro le e ył pro le a teiz , zastępują y po oli zła, pod który ygasają y pro le e , który urto ał pier szy to ia e okresie tej filozofii. ‘ó krył się od ie ie y rodzaj ataku eryfika jo iz . Fakty z ie pro le zła został poruszony już, w duchu metody analitycznej, w 1935 roku przez Johna Wisdoma w jego artykule God and Evil. ‘ó ież u aż e przyjrze ie się falsyfika jo isty z ej argu e ta ji Flew pozwala dostrzec, iż z a z a jej zęść polegała fakty z ie a argu e ta ji prze i ko ist ie iu Boga przez od oła ie się do faktu zła. Jed ak to artykuł Evil and Omnipotence y ołał (1955) Johna Mackie, za hodze ie sprze z oś i urzli ą dyskusję. Zawarta tam argumentacja za iędzy ist ie ie stro y li z y h filozofó i spar ie Boga a ist ie ie zła spotkała się z krytyką ze ze stro y innych, z czasem jednak odpowiedzi Nelsona Pike a (1965) i Alvina Plantingi (1967, 1974) zostały przez iększość filozofó uz a e za de ydują e o odrzu e iu tak z a ego logi z ego pro le u zła, a przy aj iej uwaga krytykó teiz u skiero ały się ku i y argu e to ze zła. Aktual ie dyskuto a e są róż e posta ie pro a ilisty z ego, e ide jal ego i egzyste jal ego pro le u zła. Jako odpo iedź a ie propo o a e jest ałe spektru roz iązań teody eal y h, od roz iązań epistemologicznych sceptycznego teizmu Stephena Wykstra, poprzez klasy z ą teody eę “ i ur e a, róż e posta ie tz . soul- aki g theodi y , który h pier o zore ireneuszowa teody ea Hi ka, aż po roz iąza ia a iązują e do z teologii, jak a to iejs e a se sie sło a Bóg oraz postępują e przesu a ie się teiz u od zagad ień se ioty z y h ku argu e to istnieniu Boga spo odo ało już podję ie przez filozofó odeli Boga za zerp ięty h yśli Marylin McCord Adams. Ko e tra ja a alitykó zai tereso a ia krytykó yła prze i ko lata h siede dziesiąty h otwarcie perspektyw na a ality z y h zagad ień przy ależą y h do teologii atural ej i teologii filozofi z ej. W sposó iejako atural y reak ja a eryfika jo isty z ą krytykę języka religij ego dopro adziła do z iększe ia zai tereso a ia poję iem Boga i przysługują y h religij ego u tzw. atry utó . O zy iś ie, zagad ie ia doty zą e se su języka ie zostały zupeł ie porzu o e. Przykłado o, do ieka ia doty zą e języka religii leżą aj aż iejszy h rytyjski h filozofó egują e realiz adal u podsta etafizy z y filozofowania jednego z religii, Dewi Zephaniah Phillipsa, ko ty uują ego yśl póź ego Wittge stei a. )god ie z jego pogląda i złożo e i logi z ie dopra o a e argumenty w filozofii religii nie ają wielkiego znaczenia, bowiem prawda filozoficzna jest 4 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. pra dą gra aty z ą i trakto a ie od ie yjaś ień zy pot ierdzeń ist ie ia iezrozu ie ie y h teorii filozofi z y h jako opozycyjnych iezależ ej od języka rze zy istoś i religij ej jest atury tego języka. Odmienne iż typowe, dla dzisiejszych realistycznie nastawionych a alitykó , neowittgensteinowskie pojmowanie filozofii przez Phillipsa skutkuje jednak rakie aślado sposo u sta ia ia pro le ó głó ie jako ó , zaś jego kryty z e podejś ie do trady yj ego filozofii religii przy zy ia się do łęd ego postrzegania go yśli iela kryty z ego wobec analitycznej filozofii religii. W z iązku z a rote zai tereso a ia zagad ie ia i teologii filozoficznej, w lata h siede dziesiąty h filozofia religii upra ia a yła paradyg ata h. Pier szy ak e te przez ył, prze ijają y już, progra a ykazy a ie o se so yśl ko ty uatoró oś i poz a atural ej i trze h od ie y h pozytywizmu logicznego, z zej języka religii. Drugi yz a zo y ył póź ego Wittge stei a, odrzu ają y h zaró o pozyty isty z e roszczenia do interpretowania religii przez kryteria nauk przyrodniczych, jak i, naiwne ich zdaniem, od zyty a ie języka religij ego przez pryz at perspekty y realizmu. Trze i paradyg at ada ia i ad se se ystępo ała zaró yz a zała grupa filozofó etafizy z ego zai tereso a y h pozyty ymi i pra dzi oś ią t ierdzeń religii, z łasz za monoteiz u, która o prze i ko krytyce religii dokonywanej przez pozyty istó logi z y h, jak i akog ity isty z ie asta io y h i oskarża y h o fideiz ittge stei istó . Zwrot ku klasycznej problematyce teistycznej filozofii religii ie ył jed ak prostym powrotem do teologii atural ej i filozofi z ej z przeło u XIX i XX mierze, sposó zróż i o a y u posz zegól y h filozofii auki, jaki doko ał się XX ieku, ieku. U zględ iał o yśli ieli, roz ój raz z uś iado ie ie z a z ej etodologii nauk i so ie pluraliz u etod naukowych i pły ą ą stąd z ia ą sposo u rozumienia ra jo al ości. Brał pod u agę rezultaty rozwijanej logiki filozoficznej, metafizyki, epistemologii, filozofii nauki i etyki. “tarał się resz ie u zględ ić i przy aj iej zęś io o odpo iedzieć a zarzuty i postulaty stawiane przez filozofó religii d ó h pozostały h paradyg ató . “po odo ało to, iż już u po zątkó re esa su teologii filozofi z ej i zróż i o a ie atural ej poja iło się yśli przedsta i ieli tego urtu, przeja iają e się od ie e ętrz e ej etodzie filozofii religii i odmiennych rezultatach. Trzy wspomniane paradygmaty, krytycznie skoncentrowane na dyskusji o poznawczym wymiarze religii, przyj o ały od ie e założe ia oraz wymogi semiotyczne i teoriopoznawcze, a także ie zgadzały się, co do speł ie ia o y h y ogó przez dyskurs 5 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. osó ędą y h yz a zapatry ali się a i religii. Dlatego też przedsta i iele ty h od ie a spór o ra jo al ość poz a ia religij ego, który już sześćdziesiąty h stał się o o iązują y ędzie o kształto ać sposó lata h iej przez ad hodzą e trzy kolej e domino ać nad innymi zagadnieniami tej dziedziny filozofii religii i i h podej o a ia, jak to doś iad ze ia religij ego, uj o a ego zęsto a iejs e przypadku pro le u perspekty ie ra jo al oś i przeko ań religijnych. Pozyty iś i logi z i i teolodzy atural i zgadzali się, że trakto a ie religij y h jako real ej propozy ji rozu ie ia ś iata warunki se so ie a ality z ej filozofii religii zagad ie ie epistemologicznym. Należy podkreślić, że przy aj dekady urtó ierzeń y aga, a y speł io e yły pe e oś i yrażeń religij y h. Muszą one też yć odpo ied io uzasadnione, tak a y i h pra dzi ość została uprawomocniona. Jed akże pozyty iś i logi z i u ażali, że do ód ich pra dzi oś i, zy to do przeprowadzenia, zaś for ie deduk yj ej zy też i duk yj ej, jest ie ożli y ypo iedzi religij e są poz a io e z a ze ia poz a Natomiast teolodzy natural i, podo odrzu ali ąskie kryteria se so ie jak pozyty iś i zaj ują posta ę ra jo alisty z ą, oś i eryfika jo iz u i wypowiedzi religijnych, przedsta iali argu e ty yraża y h przez zego. ie t ierdzeń. ) kolei ro ią poznawczego sensu ają e ykazać pra dzi ość i ra jo al ość ittge stei iś i, eopozyty ista i przeko a ie o raku se su teorety z ego gru ie rze zy podzielali z ypo iedzi religij y h, sa ą jed ak ideę trakto a ia dyskursu religij ego jako dyskursu teorety z ego, o e ia ego przez pryz at kryterió ra jo al oś i harakterysty z y h dla auki u ażali za iezrozu ie ie „logiki tego języka. Nie tylko język atural y zięty ge eral ie, ale i język religii składa się z ielu gier języko y h, ie który h ystępują e yraże ia języko e peł ią odmienne funkcje i oż a i h spro adzać do jed ego uprzy ilejo a ego rodzaju języka i jed ej uprzy ilejo a ej fu k ji, jak ro ili to eopozyty iś i. Z tego samego powodu nieporozumieniem jest dowodzenie, czy uj ują spra ę szerzej, uzasadnianie prawdzi oś i teiz u zy i ej doktry y religij ej za po o ą argu e ta ji filozofi z ej, al o też y óg opar ia przeko ań religij y h a argu e ta h auko y h lu filozofi z y h, w celu uznania ra jo al oś i iary. Wiara religij a posiada z a ze ie z iąza e z jej y ie zęś ią religij ej for y ży ia i ie powinna yć o e ia a przez pryz at ze formie praktyk, takich jak filozofia i zaró o teolodzy ko stytuty ą ętrz y h, tej auki sz zegóło e. )god ie z pogląda i Phillipsa atural i jak i pozyty iś i logi z i religij a, iara i przeko a ia z i i z iąza e, ie rozu ieją zy jest posta a yl ie i terpretują i h aturę. 6 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. Celem wiernego oddania zróż i o a ia poglądó filozoficznych, astępuje z ależy jed ak zau ażyć, iż od pe iejsza ie z a ze ia trady yj ego, ego teologó zasu w filozofii analitycznej łaś i ego dla XIX i po zątkó sposobu poj o a ia rodzaju argu e ta ji filozofi z ej i jej fu k ji religijnych. Doty zy to tak k estii ra jo al oś i Już atural y h i zględe XX wieku, t ierdzeń iary, jak i zagad ień teologii filozoficznej. lata h siede dziesiąty h za zęto od hodzić od do i ują ego przez długi okres zasu dedukcyjnego paradygmatu w pojmowaniu argumentacji filozoficznej za lub przeciwko istnieniu Boga. Mocne standardy dowodu na istnienie Boga, wiąza e aj zęś iej z teologii yślą atural ej d udziesto ie z ego to iz u, i spirują ego się śred io ie z y i ko ep ja i rozu o a ia poja iały się także argu e ie ze zła aukot ór zego za zerp ięty i od ś . Tomasza z Akwinu tak z a y logi z y , apriory z y zy łaś ie dedukcyjnym o e ist ie ia Boga. Było to z iąza e, jak się u aża, z uczynieniem tomizmu naturalnym celem ataku ateistycznie i agnostycznie nastawionych analitycznych filozofó religii, którzy dostrzegali, w yśli kontynuatoró filozofowania ś . To asza z Akwinu, pokre ieńst o intelektualne przeja iają e się w racjonalnej koncepcji filozofii. Dlatego niejako automatycznie przyjmowali popra lu iektóre tomistyczne zasady doty zą e oś i argumentacji za istnieniem Boga. )god ie z ty ieist ie ia Boga trady yj ego teiz u jest podejś iem kwestia istnienia zasadzie rozstrzygal a za po o ą jed ego argumentu. Podejś ie to zostało zak estio o a e jesz ze lata h sześćdziesiąty h przez Al i a Pla ti gę, preze tują ego w trzecim i nowatorskim rozdziale s ojej książki God and Other Minds (1967), az a ej aj ardziej (Edward Wierenga), tak z a y argu e t z ró wiary w Boga. Od oły ał się o pły o ą filozofii religii książką dekady oś i ("parity argument") za ra jo al oś ią do takiego sa ego, jak t ierdził Pla ti ga, statusu episte ologi z ego przeko a ia o ist ie iu Boga i przeko a ia o ist ie iu i Każde z i h jest ra jo al e, jed ak ra jo al ość ta ie jest po hod ą y h u ysłó . o ego argumentu o dedukcyjnej strukturze jednoznacznie rozstrzygają ego pra dzi ość uzasad ia y h t ierdzeń, le z mniej efektywnych rozu o ań jedy ie zęś io o pot ierdzają y h te t ierdze ia. ) kolei paradygmatu lata h siede dziesiąty h i osie dziesiąty h zak estio o a ie deduk jo isty z ego ra jo alisty z y h filozofó zostało doko a e, z rytyjski h jak Basil Mit hell i “ i jednej strony przez ur e, preze tują y h ku ulaty isty z e ersje uzasad ie ia teiz u i przeko ań religij y h, z drugiej stro y przez argu e ta ję ateistó , od hodzą y h teody ei od argumentu logicznego w kierunku 7 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. iededuk yj y h for argu e tó pro a ilisty z y h i e ide jal y h prze i ko ist ie iu Boga. Teoretykie ku ulaty ego uzasad ie ia ra jo al oś i teiz u stał się Basil George Mit hell, filozof rytyjski, który zastąpił roku Ia a ‘a seya a prestiżo y dla filozofa religii stanowisku Nolloth Profesor of Christian Religion w Oriel College, Oxford, piastowa y odtąd przezeń do roku. W teorii poz a ia religij ego Mit hell ależał do urtu sła ego e ide jaliz u, z a ego rationalism iekiedy u iarko a y U ażał, że przeko a ia religij e po i y i ra jo aliz e ogą posiadać ra jo al e uzasad ie ie. W książ e The Justification of Religious Belief uzasad ie ia o se so ersja h zasady oś i poz a eryfika ji zy falsyfika ji są u ikła e jest przypadku przed iotó yklu za ide tyfika ji hrześ ijański ie przypadku argu e tuje, iż zej twierdzeń religij y h opierają e się a róż y h rzeko e do ody ko ie z ej fałszy oś i teiz u są dyskusyj e. Błęde „soft ątpli e założe ia. Podo ieko kluzy ie e, a i h założe ia są y aga ie ide ty z ego sposo u od iesie ia ide tyfikują ego fizy z y h i Boga, który ie jest określo y przestrze zasoprzestrze ej akty oś i ie, o ie oskiej, po ie aż, o ile teizm ija się z pra dą, to ist ieli ludzie doś iad zają y działa ia Boga. Jednak iększoś i ludzi sło o Bóg uzyskuje se s dzięki deskryp ji dostar zają ej yróż iają ej Boga harakterystyki jako spe yfi z ego Bytu Tra s e de t ego, róż ego od wszelkich innych ytó . “pór dyskusji iędzy krytykie teiz u a teistą wymaga zate stro ę argu e tó za i prze i ko teiz o i. Jed akże teiz ie przesu ię ia oże zostać a i obalony ani potwierdzony przez jakiegokolwiek rodzaju argument o formie dedukcyjnej czy i duk yj ej uj ują ej formalnie pra dopodo ieńst o argu e ta ji deduk yj ej jest k estia pe ato iast przypadku tak ist ie ia Boga. “ła oś ią oś i lu a et pra dzi oś i przesła ek, ielki h i złożo y h z ioró hipotez metafizycznych, jak teizm hrześ ijański, nie istnieje pro edura poz alają a sposó for al y osza o ać pra dopodo ieńst a jej sa ej lu jej alter aty . ) łasz za zaś ie jest to po o ą pojedy zego argu e tu. Błęde ożli e za jest zoro a ie uzasad ie ia teiz u a reguła h rządzą y h auka i deduk yj y i zy i duk yj y i auka i przyrod i zy i. Po i ra zej rać przykład ze sposo ó o e y dostęp y h a hipotez zy i terpreta ji, tak jak to miejsce w naukach humanistycznych czy nawet w rozumowaniach pra detekty ó . Dostęp e a argu e ty za ist ie ie iś y ikó a i Boga dostar zają jak y do odó poszlakowych za teizmem, i hoć żade z nich nie wystarcza do uzyskania przekonania, to ich 8 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. ku ula ja, o ile są ystar zają o li z e i odpo ied io do re, jest ateista stara się każdy z fe o e ó ystar zają a. Jeżeli skazują y h a ist ie ie Boga, jak elo ość ś iata, przygod ość, doś iad ze ia religij e zy ist ie ie a solut y h o o iązkó potrakto ać iezależ ie i po kolei łą zyć je jako spierają e się klu zo y zaje oral y h, aturalisty z y ś iatopogląd, to teista traktuje ie i podpierają e tę sa ą hipotezę. )agad ie ie jest ustale ie reguł oceny przekonania utworzonego pod pły e zate argumentacji kumulatywnej. Podobnie jak w przypadku poszukiwania najlepszej interpretacji tekstu, a et gdy żad e o e i for a ję ie są a spra ą s aku a i też przeko a ie ie da e, o e a i y ór i terpreta ji ie są ie są irra jo al e. Wbrew skrajnemu racjonalizmowi dane usi yć od razu odrzu a e sytua ji, gdy rakuje dlań uzasad ie ia al o gdy istnieją argumenty pod ażają e je. W ko tekś ie ś iatopoglądo y miejsce w filozofii i religii, o ie , jak ma to ależy długo spra dzać da ą hipotezę, ie poddają się fluktuacjom braku czy faktu uzasadnienia. Dlatego też ie za hodzi tu ie ezpie zeńst o, iż pe ość odróż ić iary zostanie zrelaty izo a a do dostęp ego uzasad ie ia. Należy iędzy filozofi z y uzasad ie ie iary propozy jo al ej, a pe o ie oś ią iary pojętej jako zaufanie Bogu. Na e e tual ą h iej ość arażo a yło y jedy ie przeko a ie o pra dzi oś i pewnego credo. Kontynuatorem Mitchella w sposobie rozumienia uprawomocnienia teiz u hrześ ijańskiego jest William Abraham. Basil Mit hell, który po ysł ku ulaty kardy ało i Ne a o i, ego uzasad ie ia teiz u sam przypisuje oże yć słusz ie uz a y za ar hitekta tego typu rozumowania. Jednak nie on przy zy ił się istotnie do faktycznego roz i ię ia argu e ta ji o a ia ego rodzaju. Ty , który to u zy ił ył Richard Swinburne, którego filozofia poszła w nieco innym kieru ku iż sugero ał to Mit hell, roz ijają przy ty w XX wieku apologety z ą argu e ta ję za teiz e pu lika ji i orygi al y h argu e tó aj aż iejszy , aj ardziej płod y aj ardziej i po ują ą roz a he hrześ ijański . Pod rytyjskim filozofem religii. Jest o także zoło y przeko ań religij y h. W ter i ologii a gielskiej filozofó e ide jalista i od ter i u „e ide e , który ależy, jako ra ja, argu e t, ś iade t o, a oz a zają ego ają y języko y przy zy iają y się do iloś i uzasad iają y h przeko a ia religij e jest on przedstawicielem stanowiska niededukcjonistycznego ra jo aliz u poznawczy, zględe k estii ra jo al oś i ra jo alisty z y h z ie się zależ oś i od ko tekstu, tłu a zyć episte ologii religii do ol y zy yraz, propozy jo al y lu ik iepropozy jo al y harakter, a skaza ia pra dy lu pra dopodo ieńst a pe ego t ierdze ia. 9 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. E ide jaliś i, zaró o zaj ują y sta o isko ateisty z e, jak M. Scriven czy agnostyczne, jak B. Russell czy Anthony Kenny, jak i owi przekonani o powodzeniu teologii naturalnej, jako głó y el filozofii religii traktują do ieka ie ra jo al y h posta )ai tereso a ie i h z iąza e jest z do rosz ze ie ie a y poz a zy iary religij ej. y iare religii, z do pra dzi oś i jej t ierdzeń o rze zy istoś i tra s e de t ej. ) tego po odu aj aż iejsza ześć filozofii religii og iskuje się okół róż y h, le z po iąza y h ze so ą pro le atyk pra dzi oś i/fałszy oś i przeko ań religij y h oraz i h ra jo al oś i. W z a z ej ierze tego też doty zyły trzy zes e książki “ i ur e a, iesz zą e się a skrzyżo a iu pro le atyki teologii atural ej i episte ologii religii. W trylogii The Coherence of Theism (1977), The Existence of God (1979) i Faith and Reason (1981) Swinburne argumento ał, iż zarzuty o se so oś i języka religij ego oż a odrzu ić, pokazują z jed ej stro y trud oś i stoją e przed e pirysty z ą teorią z a ze ia, z drugiej ypra o ują , a iąza iu do trady ji, realistyczne, metaforyczno – analogiczne i kognitywne uję ie wypowiedzi języka religii. Celem jego filozofii religii jest wykaza ie, iż teiz jest ra jo al y i spój y sposo e yjaś ia ia rze zy istoś i. “pój ość teiz u daje się pokazać przy odpo ied i z odyfiko a iu atry utó przypisywanych Bogu. )daje o so ie spra ę, że teista ędą y hrześ ija i e wiary jako utrzy y a ej te taty argu e tó i ś iade t eutral ego sta o iska hrześ ijańskiego ie hipotezy, o e ia ej przez pryz at dostęp y h e piry z y h. Jed ak filozofia religii upra ia a z perspekty y usi o e ić zakres jaki tezy etafizy z e teiz u zy teiz u ogą zostać uzasad io e filozofi z ie. W The Existence of God krytycznie porusza pro le atykę argu e tó iędzy ist ie ie ie traktuje ś iata a a ist ie ie Boga. Jakkol iek ie za hodzi sprze z ość ieist ie ie dowody teisty z e rozstrzygają e pozyty siłę posz zegól y h argu e tó Boga i ie ist ieją ko kluzy ie zagad ie ie, to ist ie ie Boga jest e dedukcyjne oż a pokazać, iż ku ulują ardziej pra dopodo e iż jego nieistnienie. Pra dopodo ieńst o hipotezy teisty z ej o e ia się uży ają te h ik formalnych logiki pro a ilisty z ej, sz zegól oś i twierdzenia Bayesa. Zgodnie z tym, hipoteza istnienia Boga o określo ej aturze jest najlepszym ostate z y yjaś ie ie ist ie ia i atury rze zy róż y h od Boga, z łasz za zaś elo oś i ś iata, przeja iają ej się uporządko a iu atury, której kauzal ość podda a jest reguło , repreze to a y pra a auko e. A zkol iek ostate z e “ i ur e ie odrzu a języka yjaś ie ie yjaś ie ia przez a harakter kauzal y i perso al y, o ologi z ego. Wyjaś ie ie teisty z e, 10 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. ter i a h oso o ego Boga jest prostszy duchu fizykalisty z ego yposażo y h yjaś ie ie auko e i terpreto a e aturaliz u, postulują ego złożo y układu prosty h iele azo y h zbiorem przygod y h pra Wsze hś iata Bóg ie iż łas oś i i zdol oś i, a rządzo y h ie yjaś ial y fizyki. W prze i ieńst ie do do agają ego się ają y po zątku i posiadają y istot ie yjaś ie ia szystkie s oje atry uty maksymalnym stopniu ie rodzi pyta ia o Jego przy zy ę. Łat iejsze jest także w termina h oso o y h ś iata ieoso o ego iż ógł yt orzyć oso y z aterii. Teiz ytó yjaś ie ie yjaś ie ia jak ieoso o y sze hś iat ie tylko yjaś ia ś iado ość ge eral ie, ale także nadaje się do i terpreta ji taki h da y h e piry z y h, jak przekonania moralne, doś iad zenia religijne i cuda. Z drugiej stro y pró y pod aża ia teiz u za po o ą argu e tó od ołują y h się do zła y agają ypra o a ia teodycei, bowiem nawet jeżeli ist ie ie zła ie zy i teiz u iepra dopodo przeciwko ist ie iu Boga, przy aj Existence of God “ i a iązuje iej o y , to sta o i pri a fa ie argu e t iżają y pra dopodo ieńst o teiz u. O ile ur e preze tuje ge eral ą teody eę, to teody ei do idei hrześ ijański h, tak jak zy i to aktual ie analitycznych. W póź iejszy h s oi h książka h “ i ależą y h do sfery ur e Providence of God iększość teody ei ypra o ał szereg zagad ień hrześ ijańskiej teologii filozofi z ej, jak pro le , oskiego O ja ie ia i jego środkó Responsibility and Atonement, The Odkupie ia Revelation (1991), Trój y ” iętej, Wcielenia i Zmartwychwstania The Christian God (1994), The Resurrection of God Incarnate (2003), Was Jesus God? (2008). Poglądy za arte “ i ty h pozy ja h usytuo ały ur e a jako ko ty uatora trady ji teologii atural ej i filozoficznej sięgają ej Butlera i Paleya. T orzy o też, wraz z Johnem Hickiem, upra iają y łą zą y dyskusje pro adzo e ogól ą filozofię religii, tandem rytyjskiej a ality z ą filozofii religii z to zo y i przez iodą y h filozofó a erykański h. Mimo olbrzymiego dorobku oraz liczby prac naukowych poś ie o y h jego filozofii, “ i ur e zasadzie ie z alazł wielu ko ty uatoró , zy przypomina nieco innego Brytyjczyka D. Z. Phillipsa. )agad ie ie rodzaju argu e tu uzasad iają ego t ierdze ia religij e anality z ej filozofii religii ystępuje d ó h ko teksta h. Pier szy t orzą teologia filozoficzna i teologia atural a, który h ele jest ypra o a ie spój ego filozofi z ego odelu Boga i jego działa ia oraz, po upora iu się z ko trargu e ta i, uzyska ie iezależ ego od pot ierdze ia lu do odu Jego ist ie ia. Poja ia się tu jed ak od ie metafizycznego i etycznego aspekt epistemologicz y, zgod ie z który iary y od e e tual e 11 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. argumenty i modele o e ia e są pod kątem dostarczania teizmowi, czy wierze religijnej, racjonalnego uprawomocnienia. Problematyka argumentacji filozoficznej dostęp ej i y aga ej przez filozofię religii przy ależy ie tylko do zagad ień ależy sa a do jej dziedzi y jako dział dyscypliny, ale ia e etodologi z y h tej iesz zą y się pod tradycyjnym rela ji iary i rozu u, zy jak się to dzisiaj zęś iej określa zagad ie ia ra jo al oś i iary religij ej, prze hodzą ego nieraz w zagadnienie czy wiara religijna ma charakter wiedzy. Właś ie ko tekś ie wspomnianej dyskusji, w episte ologii religii opró z sta o isk racjonalistycznych (ewidencjalistycznych) poja iły się sta o iska a tye ide jalisty z e, hoć iekoniecznie antyracjonalistyczne. Nastawienie antyewidencjalistycz e iosła ze so ą już eo ittge stei o ska filozofia religii, prze i a ra jo alisty z e u y ogo i ufundowania religii na rozumie naukowym i filozoficznym. Jednak z racji koncentracji na religii, jako a spe yfi z ej for ie ży ia, z wittge stei o ski fideiz poglądo ogółu uzyskał ydź ięk łaś i y i jej gra i języko y i, iekog ity isty z y, daleki od łaś i ego ierzą y h metafizycznego realizmu i ostate z ie ie zrealizo ał przez to programu opisu religii taką, jaką o a jest. Tymczasem, a przeło ie lat siede dziesiąty h i osie dziesiąty h, w Stanach Zjednoczony h yło iła się realisty z a, antyewidencjalistyczna filozofia religii, upra ia a przez hrześ ijański h, aj zęś iej zrastają a szy ko li z ie i z a ze iu grupę filozofó yz a ia kal ińskiego, skupio ą okół Alvina Plantingi, Nicolasa Wolterstorffa i Williama P. Alstona. Poglądy i h, z łasz za d ó h pier szy h, i spiro a e są z jed ej stro y teologią kal ińską, sta o ią filozofi z ą i terpreta ję za artego ta uję ia rela ji iary i rozu u, z drugiej a iązują do Thomasa Reida, a z spół zes y h filozofó Wittge stei a i Hi ka. )róż i o a e argu e ty tej grupy filozofó ęższy, u iezależ ie ie uz a ia ra jo al oś i yśli episte ologi z ej zes ej posta i poglądó iały d a głó e, łą zą e i h ele: iary hrześ ijańskiej od z ajo oś i przez ierzą ego do ry h argu e tó teologii atural ej, fu dują ej jego przeko a ia religij e, a nawet od istnienia taki h argu e tó ; ogól iejszy, o ro a iary religij ej przed rozmaitymi zarzutami epistemologi z ej iepopra oś i, z łasz za ty h, które i spiro a e pogląda i przedstawicieli Oś ie e ia. Cele osiąg ię ia tego spo yły ia i autorzy pod ażają założe ia epistemologiczne ewidencjalistycznych krytyk przeko ań teisty z y h czy wiary religijnej. W przypadku Alstona i Pla ti gi póź iejszy , ekster alisty z y a y także do zy ie ia z ypra o a ą okresie i h filozofii, argu e ta ją, iż ra jo al ie jest 12 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. przyjąć, że iara religij a jest iedzą o Bogu. ) drugiej stro y, jakkol iek o a ia a tu tak zwana, episte ologia zrefor o a y h jest sta o iskie episte ologi z y , to z łasz za w przypadku Plantingi z iąza a jest o a z propozy ją upra ia ia filozofii religii z perspekty y ierzą ego hrześ ija i a, o de yduje o rodzaju argu e ta ji, do orze problematyki i ustale iu adresata rezultató tego yśle ia, który zęsto jest ie tyle spól ota filozofó akade i ki h, o spól ota ierzą y h. Podsta o y ele Pla ti gi yło ykaza ie, iż fałszy y przyjmowane w racjonalistycznej etyki przekonań, t ierdzą e że ierzą y jest założe ie a o o iązek episte i z y al o upra o o ie ia s oi h przeko ań religij y h przez ufu do a ia argumencie filozoficznym albo też odrzu e ia i h. )ałoże ie to, zda ie Pla ti gi, ierze się z fundamentalizmem łęd ej teorii struktury uzasad ie ia, zwanej klasycznym episte ologi z y , deter i ują ej poję ie ra jo al oś i przeko a ia. Nie tylko jest tak, iż skraj y fu da e taliz episte ologi z y jest iespój y z arzu a y i przezeń y aga ia i, ale też ge eruje a surdal e ko sek e je od a ia ia ra jo al oś i rodzajo artoś io y h poz a ielu zo przeko ań pozareligij y h, jak zdro orozsądko e przeko a ia o ist ie iu tr ają y h zasie rze zy, zy osó odrę y h od oso y poz ają ej. Łat o też pokazać, iż i terpreto a y przez pryz at i ter alisty z ej etyki przeko ań y óg episte i z ego upra o o ie ia przeko ań religij y h jest do speł ie ia przez ierzą ego dyspo ują ego pe religij e ugru to a e ego rodzaju doś iad ze ie ekster alisty z e pojęty ra jo al e, ale, t ierdzi Pla ti ga, doś iadczeniu religijnym nie tylko są ały głó y trzo przezeń credo, ma charakter wiedzy, o ile jest yt ore poz a zy h, który h ele jest ierzeń popra hrześ ijański h, z a y ie fu k jo ują y h ładz yt arza ie pra dzi y h przeko ań. Pla ti ga sadzi, iż tak jest, oraz pod aża filozofi z ie argu e ty religijnych. W póź iejszy religij y . Przeko a ia ają e ykazać irra jo al ość przeko ań okresie Pla ti ga roz i ął s oją argu e ta ję ekster alisty z y , t ierdzą , iż o ile jedy y po aż y przeko ań hrześ ijański h jest zarzut Marksa i Freuda, iż są o e zarzute du hu iera jo al oś i yt arza e przez ładze, które al o ie są skiero a e ku pra dzie al o dysfu k jo ują, to zarzut te przesądza spra ę zakładają pra dzi ość, ie fałszy ość iary hrześ ijański h. To zaś, jak i i h e e tual a oże yć filozofi z ie rozstrzyg ięte. Z kolei Wolterstorff, już fundamentalizmu epistemologicznego lata h siede dziesiąty h podej ują y krytykę astęp ej dekadzie roz ija argu e ta ję 13 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. przeciwko uznaniu zasady propor jo al oś i stop ia uznania danego twierdzenia do posiada ego dlań uzasad ie ia za jedy e kryteriu twierdzenia. Jego zda ie ra jo aliz ra jo al oś i ak epta ji da ego y odzą y się od J. Lo ka i I. Kanta, uz ają y, że ierzą y utrzy uje ra jo al ie s oje przeko a ia religij e tylko ó zas, gdy są o e przez iego ś iado ie i odpowiednio ufundowane w poznaniu przyrodzonym, jest nie do utrzymania. Proponuje też się do episte i z ej Natomiast Alston łas e kryteriu łas oś i a alogi z ej z ety z y ypra o ał uzasadnienia i racjonalnoś i pe yśli do ie a ie łas ą episte ologię per ep ji t ierdze ia, iż doś iad ze ie które ma na ra jo al oś i pod iotu ak epta ji, od ołują e isty z e uzyski a e przez ie i oś i. isty z ej. Bro i w niej hrześ ija jest podsta ą ego typu przeko ań religij y h, Doś iad ze ie isty z e, a harakter ezpośred iej i iez ysło ej ś iado oś i Boga. Uzyskane w nim przekonania, to twierdzenia wytwarzane i utrzy y a e przez oso ę u zest i zą ą religijnej prakty e t orze ia przeko ań, dzięki której uzyskują s oje pri a-facie uzasad ie ie i ra jo al ość. Doty zą o e Boga ujętego względe aspek ie Jego zy ie ia zegoś postrzegają ej Go oso y. )e zględu a y óg rzetel oś i oraz prima – facie harakter uzasad ie ia przeko ań po stały h teorii uzasad ie ia hrześ ijańskiej prakty e isty z ej, jeżeli ist ieją ra je pod ażają e rzetel ość tej praktyki doksasty z ej, to zerpa e z iej uzasad ie ie oże zostać u ie aż io e. Alston t ierdzi, iż argu e ty od ołują e się do aturalisty z y h yjaś ień doś iad zeń y ika h zy rzeko y h ko fliktó ekstrapola je etafizykę z rezultata i i aturalisty z ą, isty z y h, sprze z oś i y h praktyk, jak ie dysk alifikują i h auka i jej hrześ ijańskiej praktyki mistycznej. O ile nie posiadamy tutaj, tak jak w przypadku dowolnej innej praktyki doksasty z ej, iezależ ego od iej do odu jej rzetel oś i, to prakty z ie ra jo al e jest u zest i t o każdej z i h, o ile jest społe z ie ustalo ą oraz nie posiadamy dostate z y h ra ji dla uz a ia jej ierzetel oś i. Grupa antyewidencjalistycznych episte ologó Calvin College, raz z i y i filozofa i stała się religii z iąza ych po zątko o z spółzałoży iela i The Society of Christian Philosophers, które ależy do najliczniejszych grup filozofó zrzesza y h przez American Philosophical Association. Działal ość tego to arzyst a, w tym wydawanie od 1983 roku kwartalnika Faith and Philosophy, podej ują ego ogatą pro le atykę filozofii religii, pły ęła istot ie a roz ój tej dyscypliny w Stanach Zjednoczonych, zy ią ją jed ą z aj ardziej dy a i z ie roz ijają y h się działó filozofii. 14 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. Jak a alitykó oż a to yło zau ażyć zapreze to a ej doty h zas pro le aty e, podejś ie do religii e huje się dużą ś iado oś ią pro le atyki teologii atural ej z u zględ ie ie etodologi z ą, podej o a ie logiki filozofi z ej i episte ologii. ) iąza e to jest z ieloaspekto oś ią teologii atural ej i filozofi z ej, która z jed ej stro y ma harakter dąże ie etafizy z ego yjaś ia ia rze zy istoś i w perspektywie teistycznej, z do roz i ię ia spój ej hipotezy teisty z ej, z atry uta i Boga jako “t ór y ś iata harakteryzują ego się ależy ie yekspliko a y i atrybutami. Z drugiej te same rozumowania potraktowane jako argumenty na istnienie Boga oraz zagadnienia poznawczego charakteru wypowiedzi religijnych czy posiadania dobrych racji przeciwko ist ie iu Boga, od ołują y h się do ludzkiego doś iad ze ia zła iesz zą się o rę ie tradycyjnej problematyki relacji między iarą i rozu e . Nie oż a jed ak zapo i ać, że tr ałe także od ie iejs e a ality z ej filozofii religii ają e zagad ie ia episte ologi z e. Chodzi tu o zagad ie ia doś iad ze ia religij ego, które ada e yło przez a alitykó uzasad iają ej i rzetel oś i poz a aspek ie jego atury, rodzajó zej. Obok typowego podejś ia traktują ego fakt doś iad ze ia religij ego jako da ej, ędą ej ś iade t e ardziej ge eral e uję ie adają e o za ist ie ie Boga, znajdujemy uzasad iają ą doś iad ze ia religij ego uprawo o ie iu przeko ań religij y h, które spotykamy u “ i Davis i Keitha Yandella, oraz od ie oraz siły ur e a, Caroline Frank- e podejś ie a tye ide jalistó . Moż a tu skazać z łasz za Alstona z jego eksternalistyczną epistemologią doś iad ze ia religij ego, traktują ego je jako gru t przeko ań religij y h oraz od ołują ego się do ko ep ji społe z ie ustalo ej praktyki t orze ia przeko ań. ) kolei już od póź y h lat sześćdziesiąty h problem i terpretują ego doś iad ze ia seei g as’), z o e ą i ieloś ią se só , w tym sensu religijnego, podejmuje John Hick, co owocuje z czasem zaproponowaniem przezeń hipotezy pluralistycznej w teologii religii, stanowiska, iż róż e ielkie religie sta o ią od ie e i zasadzie ró ie do re drogi do tego samego, ostatecznie niepojmowalnego Realnego. )agad ie ie pluraliz u religij ego jest po iąza e ze spore Waż y iędzy realiz e podejś ie przez a alitykó i a tyrealiz e od oś ie poz a ia religij ego i teologi z ego. w epistemologii religii i kwestii relacji wiary do rozumu jest szeroko dyskuto a a etyka przeko ań, z roz aity i propo o a y i i krytykowanymi stanowiskami, w tym, z jednej strony, ewidencjalistycznymi, jak i antyewidencjalistycznymi, jak epistemologia reformowanych oraz znacznie od niej 15 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. ześ iejszy prag atycznym stanowiskiem Willia a Ja esa ro ią y Wielu filozofó ada pra a do iary. artość innego pragmatycznego argumentu za ra jo al oś ią iary religijnej – zakładu Pascala, niekiedy, jak ma to miejsce w przypadku Jeffa Jordana, łą zą oba argumenty. Dyskutuje się i plika je przeko ań religij y h dla episte ologii ogól ej. Coraz iększy zai tereso a ie ieszy się tradycyjny pro le przyrod i zy i i hu a isty z y i a religią. Nie rela ji ędzie przesad y analityczna epistemologia religii sta o i jed ą z i te sy iędzy auka i st ierdze ie, iż iej roz ija y h dziedzin filozofii religii. Wra ają do przed ioto o ujętej teologii filozofi z ej trze a zau ażyć, że dość ześ ie, o póź y h lata h sześćdziesiąty h, z ko ty ua ją tego w latach siedemdziesiąty h i póź iej, wraca tradycyjna pro le atyka atry utó Petera Geach a, Nelsona Pike a, Anthony Kenny'ego i Richarda “ i z łasz za sze h o i Boga w pracach ur e a. Dyskuto a e są sze h iedza, ato iast do roć Boga sa a so ie ie z ajduje po zątko o odpo ied iego zai tereso a ia, ędą o a ia ą ko tekś ie pro le u zła. A zkol iek porusza się pro le sze h o y, dostęp y h dosko ałe u yto i, propo ują gra i sze h iedzy i iekiedy, jak to zy ił Gea h, modyfikacje ich rozumienia, to mimo braku powsze h ego ko se susu, ie rodzą o e zasad i zy h ko tro ersji. Mniej przychylni wszechmo y iż a ality y są I a zej rze z się z ajdują a z krytyko a y i o y h o roń ó także Bria a Lefto a, hodzą y z nimi w dyskusje filozofowie procesu. ie z oś ią i prostotą Boga, jednak obydwa atrybuty oso a h Eleo ory “tu p i Nor a a Kretz a astęp y “ i prostoty Boga pod hodzą Willia Ma ur e a Oriel College. Przychylnie do koncepcji oraz William F. Vallicella, roz iązują y pro le ó przypisywanych tej doktrynie. K estia gra i pro le e opatrz oś i i co do możli oś i połą ze ia deter i iz u z ist ieją ego posiadać teorii iększość iedzy Boga jest z iąza a z ożli oś i posiada ia przez Boga uprzed iej rze zy istoś i ol y h ludzki h działań iedzy o i h. W ty li ertariańskiego a, a pierwszy stosu ku do ko tekś ie poja iają się spory ol oś ią. ) łasz za przyję ie sta o iska ol y h działań ko plikuje k estię z ajo oś i, przez Boga zasie, przyszły h ludzki h działań. ‘ó ież poza zaso y Bóg oże ie iedzy pośred iej zyli zupeł ego, ieo yl ego poz a ia tego, co dowolna wolna istota u zy iła y sposó ol y każdej o ą ko ep ję opatrz oś i, podo teodycealne deter i iz ożli ej sytua ji. Taka ie jak rodzą y teisty z y iąza y z Kal i e ty iedza poz alała y a ko tekś ie pro le y i Lutre , jed ak ydaje się ona nie 16 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. ieć ist ieją ego przed iotu. ) drugiej stro y sta o isko tz . ot artego teiz u eguje ożli ość posiada ia przez Boga iedzy o przyszły h ol y h działa ia h ludzi, ie jest o a jed ak potrze przeszłoś i i ty a. Bóg o ie działa podej ują ryzyko, opierają a iedzy o o aktual e. O e ie dyskutuje się w teologii filozoficznej takie topiki jak do roć i ś iętość Boga, st orze ie oraz rela ję Boga do do ra oral y h zło ieka, zagad ie ie etyki który się oski h akazó oral ego i o o iązkó divine command ethics , w krzyżują się zai tereso a ia filozofii religii oraz etyki i etaetyki. Porusza e są problemy u ysłu, ol oś i i harakteru oso o ego Boga, ez ieles oś i, ie ierpiętli oś i, sze ho e oś i i ieskoń zo oś i. Jak idać to yło już o szarze teologii filozofi z ej iesz zą się ró filozoficzne uznania doktryn Wcielenia, z a ie ia, artoś i z a ej. ‘ó yśli “ i ur e a, w ież takie zagad ie ia, jak sens i racje oskoś i Jezusa, Odkupienia, powszechnego zej róż y h religii, natury Koś ioła, O ja ie ia, Trój y ” iętej, grze hu pier orod ego i szereg i spekulaty przypadku y h, trady yj ie przy ależą y h do ko fesyj ej teologii ież zagad ie ia teodycealne, które istot ie filozoficznej, uj o a e są ależą do teologii ter i ologii przy ależą ej, jak się do tej pory zda ało, do etoda i h roz iązy a ia dąży do dyskursu teologicznego, prawie zawsze jednak zachowania filozoficznego punktu widzenia i sposobu argumentacji, po ie aż jej rezultaty są skierowane do ieokreślo ej ko fesyj ie Akade ii. Wykorzystuje się tu dorobek etyki, etaetyki, filozofii u ysłu, szeroko pojętej etafizyki i filozofii zło ieka. )aję ie się pro le atyką atry utó Boga z iąza e yło, z jednej stro y z przejś ie od zak estio o a ia krytyki pozyty isty z ej do pozyty religijnych, w tym tak ego zaję ia się se se yraże ia „Bóg , jako pod iotu orzeka ia predykató yrażeń jak i ty h ostatnich, od oszą y h się do łaś i y h Bogu tzw. atry utó . ) drugiej stro y roz ój logiki filozofi z ej, z łasz za logiki etafizy z e teoria i ś iató ter i ó odal ej, zai tereso a ie sta o ią y i jej zaple ze ożli y h i ros ą e przeko a ie o real y od iesie iu odal y h de re u ożli iły dalsze przeła y a ie pozytywistycznego i empirycystycznego przeko a ia, iż ist ie ie real ego metafizycznym, czy, jak to uj ują a ality y, szeroki ytu ie logi z y egzyste jal y h zdań ko ie z y h. Pro adziło to do po o oże yć ko ie z e se sie i że ie a ego zai teresowania argumentem ontologicznym w jego modalnej formie oraz, z drugiej strony do przefor uło a ia trady yj y h pięćdziesiąty h tz . logi z y pro le odpo iedzi a i te sy ie dyskuto a y od zła, przy ykorzysta iu teorii ś iató lat ożli y h. 17 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. O ile w lata h sześćdziesiąty h a alitykó artość argu e tó iała się ra zej źle, to aktual ie hodzi tu tylko o róż e oż a ó ić o u iarko a y opi ii opty iz ie. Nie ersje argu e tu o tologi z ego, „z art y h stają ego po kolejnych krytyka h, ale także o re esa s argu e tó dedukcyjnej i indukcyjnej, omawianych i Willia a ‘o e a, “ i a ist ie ie Boga kos ologi z y h, w postaci ro io y h przez przyjaz ego teiz o i ateistę ur e a, Willia a La e Craiga, z jego argu e te Kala , Alexandra Prussa i Richarda Gale a czy Barry Millera. Swinburne (1979) ie tylko pod aża krytykę Hu e a prze i ko argu e to i z elo oś i, le z propo uje spół zes ą jego ersję, która u ika trud oś i pły ą y h z dar i iz u łą zo ego z aturaliz e . Joh Leslie dekadę póź iej propo uje argument oparty na dostroje iu stały h kos ologi z y h do ży ia, ty ży ia ludzkiego. O a ia e są argu e ty z Na et kryty z y o e teologii upra dopoda iają e i te jo al oś i, ist ie ia z ioró oraz szeregu do re oral oś i, ś iado oś i, udó . atural ej a tye ide jalista Pla ti ga sugeruje, iż obszarze zai tereso ań filozofii religii po i argu e ty y z aleźć się, poza tradycyjnymi, i teresują e ist ie ie Boga, i li z , okresó a y hodzą e od roz udzo y h a lata h osie dziesiąty h zai tereso ań teologią filozofi z ą i innych dziedzin filozofii, fe o e u ko trfakty z y h zy stały h fizy z y h łas oś i ludzkiego poz a ia. W z iązku z ko ty uo a ie kryty z y i reak ja i filozofó sze hś iata ateisty z y h, przy ros ą y atural ą oraz ykorzysty a iu rezultató oż a spodzie ać się, iż a ality z a filozofia religii dostar zy ad hodzą y h dekada h szeregu i teresują y h pro le ó , dyskusji i roz iązań. Bibliografia: Wprowadzenia i opracowania: 1. Clack Brian R., An Introduction to Wittgenstei ’s Philosophy of Religio , Edinburgh 1999. 2. Cottingham, John, The Spiritual Dimension, Cambridge 2005. 3. Craig, William Lane and James Porter Moreland, Philosophical Foundations for a Christian Worldview, Dovners Grove 2003. 4. Craig, William Lane, James Porter Moreland, red., Blackwell Companion to Natural Theology, Oxford 2009. 5. Duncan, Steven, Analytic Philosophy of Religion. Its history since 1955, Tirril 2007. 6. Harris, James F., Analytic Philosophy of Religion. Dordrecht 2002. 7. Harris, Christopher, J. Insole, Faith And Philosophical Analysis. The Impact of Analytical Philosophy on the Philosophy of Religion, Aldershot 2005. 8. Hick, John, Philosophy of Religion, 1963. 18 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. 9. Koistinen, Timo, Philosophy of Religion or Religious Philosophy: A Critical Study of Contemporary Anglo-American Approaches, Helsinki 2000 10. Lehtonen, Tommi, and Timo Koistinen, red., Perspectives in Contemporary Philosophy of Religion, Helsinki 2000. 11. Long, Eugene Thomas, Twentieth Century Western Philosophy of Religion, Boston 2000. 12. Long, Eugene Thomas, red., Issues in Contemporary Philosophy of Religion, Special Issue of The I ter atio al Jour al for Philosophy of ‘eligio , . 13. Mann, William, red., Blackwell Guide to the Philosophy of Religion, Oxford 2005 14. Mawson, Timothy J., Belief in God. An Introduction to the Philosophy of Religion, Oxford 2005 15. Meister, Chad, Introducing Philosophy of Religion, London 2009. 16. Murray, Michael J. and Michael C. Rea, An Introduction to the Philosophy of Religion, Cambridge 2008. 17. Nielsen, Kai, An Introduction to the Philosophy of Religion, London 1983. 18. Oppy, Graham, Arguing about Gods, Cambridge 2006. 19. Peterson, Michael J. and Raymond VanArragon, red., Contemporary Debates in Philosophy of Religion, Oxford 2004. 20. Peterson, Michael, William Hasker, Bruce Reichenbach, and David Basinger, Reason and Religious Belief, 2nd edition, New York 1998. 21. Phillips D. Z., Timothy Tessin, red., Philosophy of Religion in 2lst Century , New York 2001. 22. Quinn, Philip L., and Charles Taliaferro, red., A Companion to Philosophy of Religion, Cambridge 1997. 23. Sobel, Jordan Howard, Logic and Theism. Arguments For and Against Beliefs in God, Cambridge 2004. 24. Wainwright, William J., red. God, Philosophy, and Academic Culture: A Discussion between Scholars in the AAR and the APA, Atlanta 1996. 25. Wainwright, William, red., Oxford Handbook to the Philosophy of Religion, Oxford 2005. 26. Wierenga, Edward R., Philosophy of religion, w: (red.) John V.Canfield, Routledge History of Philosophy, Volume X, Philosophy of Meaning, Knowledge and Value in the Twentieth Century, Londyn 1997, 292-304. 27. Yandell, Keith, Christianity and Philosophy, Grand Rapids 1984. 28. Zuurdeeg W.F. An Analytical Philosophy of Religion, London 1959 Literatura przedmiotowa: 1. Adams, Robert M., The Virtue of Faith and Other Essays in Philosophical Theology, New York 1987. 2. Almeida, Michael J., The Metaphysics of Perfect Beings, New York 2008. 3. Alston, William, Perceiving God: The Epistemology of Religious Experience, Ithaca 1991. 4. Alston, William. Divine Nature and Human Language: Essays in Philosophical Theology, Ithaca, 1989. 5. Arrington, Robert L., and Mark Addis, red., Wittgenstein and Philosophy of Religion, London 2001. 19 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. 6. Audi, Robert and Richard Wainwright, red., Rationality, Religious Belief and Moral Commitment, Ithaca 1986. 7. Ayer, Alfred Jules, Language, Truth and Logic, London 1936 8. Bishop, John, Believing by Faith. An Essay in the Epistemology and Ethics of Religious Belief, Oxford 2007. 9. Braithwaite, R. B. A E piri ist’s Vie of the Nature of Religious Belief. Cambridge, 1955. 10. Church, Alonzo. Re ie of A.J. Ayer’s La guage, Truth a d Logi , Se o d Editio , Journal of Symbolic Logic. 14(1949), 1, ss. 52-53. 11. Collier, Andrew, On Christian Belief. A Defense of a Cognitive Conception of Religious Belief in a Christian Context, London 2003. 12. Copan, Paul and Paul K. Moser, The Rationality of Theism, London 2003. 13. Craig, William Lane and Quentin Smith, Theism, Atheism and Big Bang Cosmology, Ithaca 1993. 14. Craig, William Lane, The Kalam Cosmological Argument, 1979 15. Davis, Stephen T., Christian Philosophical Theology, Oxford 2006. 16. Davis, Stephen T., God, Reason and Theistic Proofs, Grand Rapids 1997. 17. Davis, Stephen T., Logic and the Nature of God, London 1983. 18. Delaney, Cornelius, red., Rationality and Religious Belief, Notre Dame 1979. 19. Ferre, Frederick, Language, Logic and God, New York 1961. 20. Fischer, John Martin, red., God, Foreknowledge, and Freedom. Stanford 1989. 21. Flew, A. G. N., and Alasdair MacIntyre, red., New Essays in Philosophical Theology, London . 1955. 22. Flew, Antony, God and Philosophy, London 1966 23. Flew, Antony, The Presumption of Atheism and Other Essays, New York 1976. 24. Flint, Thomas P. Divine Providence: The Molinist Account, Ithaca 1998. 25. Franks Davis, Caroline, The Evidential Force of Religious Experience, Oxford 1989. 26. Gale, Richard, On the Existence and Nature of God, New York 1991. 27. Geach Peter T., God and the Soul, London 1969. 28. Geach, Peter t., Providence and Evil, New York 1977. 29. Gellman, Jerome, Experience of God and the Rationality of Religious Belief, Ithaca 1998. 30. Gutting, Gary, Religious Belief and Religious Skepticism, Notre Dame 1982. 31. Haghfoury, M., red., Analytical Philosophy of Religion in Canada, Ottawa 1982. 32. Hare, Peter H. and E. H. Madden, Evil and the Concept of God, Springield 1968. 33. Hartshorne, Charles, A Natural Theology for Our Time, LaSalle 1967. 34. Hartshorne, Charles, A sel ’s Dis o ery, LaSalle 1965. 35. Hartshorne, Charles, The Logic of Perfection, LaSalle 1962. 36. Hasker, William, God, Time and Knowledge, Ithaca 1989. 37. Hasker, William, David Basinger, and Eef Dekker, red., Middle Knowledge: Theory and Applications, Frankfurt 2000. 38. Hebblethwaite, Brian, Philosophical Theology and Christian Doctrine, Oxford 2004. 39. Helm, Paul. The Providence of God, Downers Grove 1994 40. Hick, John and Everett McGill, red., The Many–Faced Argument, New York 1967. 41. Hick, John, An Interpretation of Religion, New Haven 1989 42. Hick, John, Evil and the God of Love, London 1970. 43. Hick, John, Faith and Knowledge, Ithaca 1957. 20 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. 44. Hoffmann, Joshua and Gary Rosenkrantz, The Divine Attributes, London 2002. 45. Howard-Snyder, Daniel, red., The Evidential Argument from Evil, Bloomington 1996. 46. Jordan, Jeff, Pas al’s Wager. Prag ati Argu e ts a d Belief i God, Oxford 2006. 47. Katz, Steven T., Mysticism and Philosophical Analysis, New York 1979 48. Leftow, Brian, Time and Eternity. Ithaca 1989. 49. Leslie, John, Universes, London 1989. 50. Mackie, J. L. Evil and Omnipotence, Mi d , 200–12. 51. Martin, Michael, Atheism: A Philosophical Defense, Philadelphia 1990. 52. Mavrodes, George, Belief in God, New York 1970 53. Mitchell, Basil, The Justification of Religious Belief, London 1973 54. Moreland, James Porter, Consciousness and the Existence of God. A Theistic Argument, New York 2008. 55. Morris, Thomas V. Anselmian Explanations, Notre Dame, 1989 56. Morris, Thomas V. Our Idea of God, Notre Dame 1991 57. Morris, Thomas V. red., Divine and Human Action, Ithaca 1988. 58. Oppy G. Ontological Arguments and Belief in God, Cambridge 1995 59. Phillips, D. Z., Religion and Understanding, Oxford 1967. 60. Phillips, D. Z., Religion without Explanation, Oxford 1976. 61. Phillips, D. Z., The Concept of Prayer, London 1965. 62. Pike, Nelson, God and Evil, Englewood Cliffs 1965. 63. Plantinga, Alvin, and Nicholas Wolterstorff, red. Faith and Rationality: Reason and Belief in God, Notre Dame 1983 64. Plantinga, Alvin, God and Other Minds, Ithaca 1967 65. Plantinga, Alvin, God, Freedom and Evil, London 1974. 66. Plantinga, Alvin, red., The Ontological Argument, Garden City 1965. 67. Plantinga, Alvin, Warranted Christian Belief, New York 2000. 68. Price, Henry Habberley, Logical Positivism and Theology, „Philosophy 10 (1935), 313331. 69. Rowe, William, The Problem of Evil and Some Varieties of Atheism., American Philosophi al Quarterly (1979), 335–41 70. Rowe, William, The Cosmological Argument, Princeton 1975 71. Rundle, Bede, Why There is Something Rather Than Nothing, New York 2004. 72. Stump, Eleonore, and Norman Kretzmann, Eternity, Jour al of Philosophy , 429–58. 73. Swinburne, Richard, Providence and the Problem of Evil, Oxford 1998. 74. Swinburne, Richard, The Christian God, Oxford 1994. 75. Swinburne, Richard, The Coherence of Theism, Oxford 1977. 76. Swinburne, Richard, The Existence of God, Oxford 1979. 77. Swinburne, Richard, The Resurrection of God Incarnate, Oxford 2003. 78. Swinburne, Richard, Was Jesus God?, Oxford 2008 79. Van Inwagen, Peter, God, Freedom and Mystery, Ithaca 1995 80. Van Inwagen, Peter, The Problem of Evil, Oxford 2006. 81. Wainwright, William J., Reason and the Heart: A Prolegomenon to a Critique of Passional Reason, Ithaca 1995. 82. Wisdom, John, God and Evil, Mi d 44(1935), 1-20. 83. Wisdom, John, Philosophy and Psychoanalysis, Oxford 1963. 84. Wolterstorff, Nicholas, Reason within the Limits of Religion, Grand Rapids 1976. 21 Draft -wersja z 2010.12, poprawiona 2012.12.27, z drobnymi korektami z 2015.04.14. Ma zostać opublikowany w 2016 w Przewodniku po filozofii Boga i religii, pod redakcją Janusza Salamona. 85. Wynn, Mark, Faith and Place. An Essay in Embodied Religious Epistemology, New York 2009. 86. Yandell, Keith, The Epistemology of Religious Experience, Cambridge 1994. 87. Zagzebski, Linda, The Dilemma of Foreknowledge and Freedom, New York, 1996 88. Zagzebski, Linda, red., Rational Faith: Catholic Responses to Reformed Epistemology, Notre Dame 1993. Literatura w języku polskim: 1. Bronk, Andrzej, Podstawy nauk o religii, III wydanie poprawione i zmienione. Lublin 2009. 2. Ch edeń zuk, Bogdan, red. Fragmenty filozofii analitycznej. Filozofia religii Warszawa 1977. 3. Davies, Brian, Wprowadzenie do filozofii religii, tłu . Wa ła J. Popowski, Warszawa 2006. 4. Guja, Jo ita, Jaku Go ułka red. A glosaska filozofia religii o e yz ań spół zes oś i, Krakó . 5. Hick, John, Argumenty za istnieniem Boga, tłu . Miło it Ku iński, Krakó 6. Kiliszek, Marian, Lingwistyczna filozofia religii. Analiza teorii I.T. Ramseya, Lublin 1983 7. Mackie John L., Cud teizmu. Argumenty za istnieniem Boga i przeciw istnieniu Boga, tłu . B. Ch edeń zuk, Warszawa 1997. 8. Pepliński, Marek, A ality z a episte ologia religii ostat i h pię iu dekad, "FiloSofija" 11(2011), 4, ss. 919-938. 9. Plantinga, Alvin C., Bóg, ol ość i zło, tłu . Krzysztof Gur a, Krakó . 10. Plantinga, Alvin C., O uz a a iu przeko a ia, że Bóg ist ieje jako przeko a ia podstawowego, tłu . Marek Pepliński, "Filo-Sofija" 11(2011), 4, ss.981-999. 11. Schaeffler, Richard, Filozofia religii, tłu . Elż ieta Ko alska, Często ho a , ss. 113-151. 12. Swinburne, Richard, Spój ość teiz u, tłu . Tadeusz “zu ka, Krakó . 13. Vardy, Peter, Krótko o filozofii Boga, tłu . Beata Maj zy a, Krakó . 14. Wittgenstein, Ludwig, Uwagi o religii i etyce, tłu . Małgorzata Ka e ka, Woj ie h “ady, Wiesła Wale tukie i z, Krakó . 15. Zagzebski, Linda, Wprowadzenie historyczne do filozofii religii, tłu . A to i “z ed, Krakó . 16. Ży iński, Jozef, Teizm i filozofia analityczna, t. 1– , Krakó –88. Marek Pepliński U i ersytet Gdański 22